cunctantem Crispinum perpulere turmales,' ne impune insultare Campanum pateretur. Itaque tantum moratus, dum imperatores consuleret, permitterentne sibi extra ordinem in provocantem hostem pugnare, permissu eorum arma cepit equumque conscendit, et Badium, nomine compellans, ad pugnam evocavit. Nulla mora a Campano facta est. Infestis equis concurrerunt.+ Crispinus supra scutum sinistrum humerum Badio hasta transfixit, superque delapsum cum vulnere ex equo desiluit, ut pedes jacentem conficeret. Badius, prius quam opprimeretur, parma atque equo relicto, ad suos aufugit.' Crispinus, equum armaque capta et cruentam 5 cuspidem insignis spoliis ostentans, cum magna laude et gratulatione militum, ad consules est deductus, laudatusque ibi magnifice et donis donatus.

19. Hannibal ex agro Beneventano castra ad Capuam cum movisset, tertio post die, quam venit, copias in aciem eduxit; haudquaquam dubius, quod Campanis, absente se, paucos ante dies secunda fuisset pugna, quin multo minus se suumque toties victorem exercitum sustinere Romani possent. Ceterum, postquam pugnari cœptum est, equitum maxime incursu, cum jaculis obrueretur, laborabat Romana acies; donec signum equitibus datum est, ut in hostem admitterent equos. Ita equestre prælium erat, cum procul visus Sempronianus exercitus, cui Cn. Cornelius quæstor præerat, utrique parti parem metum præbuit, ne hostes novi adventarent. Velut ex composito utrimque signum receptui datum; reductique in castra prope æquo Marte discesserunt. Plures tamen ab Romanis primo incursu equitum ceciderunt. Inde consules, ut averterent Capua Hannibalem, nocte, quæ secuta est, diversi, Fulvius in

Qui in eadem equitum turma militabant.

Gronov.-4 Al. concurrere.-5 Al. armaque capta cruentam.

NOTE

f Aufugit] Cæsum scribit Val. Max. iv. 1.

agrum Cumanum, Claudius in Lucanos abiit.7 Postero die, cum vacua castra esse Romanorum & nuntiatum Hannibali esset, et duobus agminibus diversos abiisse; incertus primo, utrum sequeretur, Appium institit sequi. Ille, circumducto hoste, qua voluit, alio itinere ad Capuam rediit. Hannibali alia in his locis bene gerendæ rei fortuna oblata est. M. Centenius fuit cognomine Penula, insignis inter primipili centuriones et magnitudine corporis et animo." Is, perfunctus militia, per P. Cornelium Syllam prætorem in senatum introductus, petit a Patribus, uti sibi quinque millia militum darentur. Se, peritum et hostis et regionum, brevi operæ pretium facturum; et, quibus artibus ad id locorum nostri et duces et exercitus capti forent, iis adversus inventorem usurum.' Id non promissum magis stolide, quam stolide 10 creditum: tanquam eædem militares et imperatoriæ artes essent. Data, pro quinque, octo millia militum; pars dimidia cives, pars socii: et ipse aliquantum voluntariorum itinere in agris concivit, ac, prope duplicato exercitu, in Lucanos pervenit; ubi Hannibal, nequicquam secutus Claudium, substiterat. Haud dubia res est, quippe inter Hannibalem ducem et centurionem, exercitusque, alterum vincendo veteranum, alterum novum totum, magna ex parte" etiam tumultuarium ac semiermem. Ut conspecta inter se agmina sunt, et neutra pars detrectavit pugnam, extemplo instructæ acies. Pugnatum tamen, ut in nulla pari re, duas amplius horas, concitata et, donec dux stetisset, Romana acie." Postquam is, non pro vetere fama solum, sed etiam metu futuri dedecoris, si sua

12

« Quamvis nulla in re pares essent Romani, nihilominus ultra duas horas pugnatum est, ardore pugnæ incitatis illorum copiis quamdiu dux superstes fuit.

6 Al. Itaque.-7' Abierunt Edd. a Froben. ad Drak. rectius, opinor.' Rupert.-8 Òlim vacua castra Romanorum.—9 Al. corporis et animi.—10 Alterum stolide vacare putat J. F. Gronov.-11 Et magna ex p. Edd. ante Drak.

NOTE

Haud dubia res est] Certa erat hinc Hannibalis victoria, hinc Roma

norum strages: Gallice, la chose étoit sans difficulté.

temeritate contractæ cladi superesset, objectans se hostium telis, cecidit; fusa extemplo est Romana acies. Sed adeo ne fugæ quidem iter patuit, omnibus viis ab equite insessis, ut ex tanta multitudine vix mille evaserint; ceteri passim, alii alia peste, absumti sint." 13

20. Capua a consulibus iterum 14 summa vi obsideri cœpta est, quæque in eam rem opus erant, comportabantur parabanturque. Casilinum frumentum convectum: ad Vulturni ostium, ubi nunc urbs est, castellum communitum: 's (ante Fabius Maximus munierat:) præsidium impositum, ut 16 mare proximum et flumen in potestate essent. In ea dua maritima castella frumentum, quod ex Sardinia nuper missum erat, quodque M. Junius 17 prætor ex Etruria coëmerat, ab Ostia convectum 18 est, ut 19 exercitui per hyemem copia esset. Ceterum super eam cladem, quæ in Lucanis accepta erat, volonum quoque exercitus, qui, vivo Graccho, summa fide stipendia fecerat, velut exauctoratus morte ducis, ab signis discessit."

- Diversis exitii generibus.

Præter stragem Centenii in Lucania editam ab Hannibale.

Hannibal non

-12 Vid. Not. Var.-13 Al, sunt.

14 Interim Frob. Francof. Grut. all.-15' Puteolis post communitum inserit Cluver. Ital. Ant. 1. 2. et alleri Stroth. alterum Fabius cet. vel castello communito, quodque Fabius cet. conj. Gron. Forte leg. castellum communitum, utque Puteolis, (Maximus munierat) præsidium impositum: nam Puteolis, a Fabio munitis, præsidium simul ab eo jam impositum erat, et Fabius passim simpl. Maximus dicitur, v. c. xxiv. 12. med. Hinc facile ex Puteolis fieri potuit Fabius, vel per socordiam librariorum, vel ex glossa, quæ deinde in contextum' recepta, extrusa voce Puteolis.' Rupert. Vid. Not. Var.-16 Ut et Edd. ante Drak.―17 Munitius Edd. principp. Minutius Tarvis. Venett. all. Mutius Frob. Grut. all.-18' Forte congestum, ne idem repetatur verbum.' Rupert.—19 Al.

NOTE

↳ Ubi nunc urbs est] Tunc castellum, postea oppidum fuit Vulturni appellatione, ad fluvii cognominis ostium hodie Castello di Volturno.

Ante Fabius Maximus] Non ægre in Gronovii sententiam ierim, qui addendam censet vocem, alterum, ut legatur, alterum ante Maximus. Et intelligatur de Puteolis, quos com

munitos esse a Fabio jam scripserat lib. XXIV. unde factum ut tria fuerint per hoc bellum munita hoc tractu a Romanis castella: Casilinum in mediterraneis, paulo supra Capuam : Vulturnum in ore fluminis, a quo nomen traxit et Puteoli: quorum trium mentio infra c. 22.

Capuam neglectam, neque, ut tanto discrimine,' desertos volebat socios; sed, prospero ex temeritate unius Romani ducis successu, in alterius ducis exercitusque opprimendi occasionem imminebat. Cn. Fulvium prætorem Apuli legati nuntiabant, primo, dum urbes quasdam Apulorum, quæ ad Hannibalem descivissent, oppugnaret, intentius rem egisse; postea nimio successu et ipsum et milites, præda impletos, in tantam licentiam socordiamque effusos, ut nulla disciplina militiæ esset. Cum sæpe alias, tum paucis diebus ante expertus, qualis sub inscio duce exercitus esset, in Apuliam castra movit.

21. Circa Herdoniam Romanæ legiones et prætor Fulvius erant. Quo ubi allatum est, hostes adventare, prope est factum, ut injussu prætoris signis convulsis in aciem exirent. Nec res ulla magis tenuit, quam spes haud dubia, suo id arbitrio, ubi vellent, acturos. Nocte insequenti Hannibal, cum tumultuatum in castris et plerosque ferociter, signum ut daret, institisse duci ad arma vocantes sciret, haud dubius prosperæ pugnæ occasionem dari, tria millia expeditorum militum in villis circa vepribusque et sylvis disponit, qui, signo dato, simul omnes e latebris existerent; 4* et Magonem ac duo ferme millia equitum, qua fugam inclinaturam credebat, omnia itinera insidere jubet. His nocte præparatis, prima luce in aciem copias educit. Nec Fulvius est cunctatus, non tam sua ulla spe, quam militum impetu fortuito tractus. Itaque eadem temeritate, qua processum in aciem est, instruitur ipsa acies ad libidinem militum forte procurrentium consistentiumque, quo

ubi.-20 Al. decessit.-1 In tanto discrimine Edd. ante Drak. ut in tanto d. Ms. Hav. prob. Doering. ut sensus sit: quippe vel præcipue in tanto d.2 Hannibal cum sæpe Edd. ab Ascens. ad Gronov.

3 Id del. Edd. a Francof. ad Drak.-4 Exilirent Edd. ante Gronov.5' Non facile dixerim τò omnia ab Livio prodiisse. Certe in Cantabr. libro

NOTE

k E latebris existerent] Vulgo, e latebris exilirent. Sed existere pro erumpere, exire, Ciceroni aliisque

usurpatum, atque ab ipso Livio lib. XXXIX. 'Si existat hodic ab Inferis Lycurgus.'

loco ipsorum tulisset animus, deinde per libidinem aut metum deserentium locum. Prima legio et sinistra ala in primo instructæ, et in longitudinem porrecta acies. Clamantibus tribunis, nihil introrsus roboris ac virium esse, et, quacumque impetum fecisset hostis,7 perrupturos ;' nihil, quod salutare esset, non modo ad animum, sed ne ad aures quidem admittebant. Et Hannibal, haudquaquam similis dux, neque simili exercitu, neque ita instructo aderat. Ergo ne clamorem quidem atque impetum primum eorum Romani sustinuere. Dux, stultitia et temeritate Centenio par, animo nequaquam comparandus, ubi rem inclinatam ac trepidantes suos vidit, equo arrepto cum ducentis ferme equitibus effugit : cetera a fronte pulsa, a tergo atque alis 9 circumventa, acics eo usque est cæsa, ut ex duodeviginti millibus hominum duo millia haud amplius evaserint. Castris hostes potiti sunt.

22. Hæ clades, super aliam alia, Romam cum essent nuntiatæ, ingens quidem et luctus et pavor civitatem cepit. Sed tamen, quia consules, ubi summa rerum esset, ad id locorum prospere rem gererent,' 10n minus his cladibus commovebantur. Legatos ad consules mittunt C. Lætorium," M. Metilium, qui nuntiarent," ut reliquias duorum exercituum cum cura collegerent, darentque operam, ne per

• Ad illud usque tempus.

lectum mihi non est.' J. F. Gronov.-6 Ala primo Edd. ante Gronov.-7 Fecissent hostes Edd. ante Drak.-8 Et Hannibal quidem haudquaquam simili exercitu, omissis intermediis, Edd. ante Gronov. in vett. præterea est exstructo pro instructo.-9 Put. Pet. Men. a fronte pulsa, in tergo atque alis. 10 Prospere gererent Edd. ante Gronov.-11 Lectorium Edd. vett.-12 'Suspecta mihi rà qui nuntiarent, propter ea quæ notavi ad lib. vIII. 22.' J. F.

NOTE

1 In primo instructa] Valgo, primo instructæ. Illud ex optimis libris, et melius: est enim in primo idem ac primo loco, in fronte, uti antea est observatum.

Haudquaquam similis dux] Variantibus libris, Gronov. ex Put. (ubi erat, haudquaquam similis dua) Delph. et Var, Clas.

feliciter eruit similis dux. Et haudquaquam similis significat hoc loco, non inferiorem, ut plerumque; sed superiorem longe ac meliorem.

"P. rem g. [prospere gererent] Gronov. suspicatur scribendum, prospere rem gererent, quod Petavianus corrupte habeat prosperem gererent.

Livius.

6 Z