magna cæde hostium; elephantos igni e castris exactos. Hoc ultimum (utcumque initum finitumque est) ante deditionem Capuæ prælium fuit. Medixtuticus, qui summus magistratus apud Campanos est, eo anno Seppius Lesius erat, loco obscuro tenuique fortuna ortus. Matrem ejus quondam, pro pupillo eo procurantem familiare ostentum, cum respondisset haruspex, summum quod esset imperium Capuæ, perventurum ad eum puerum, nihil ad eam spem agnoscentem," dixisse ferunt, Næ tu perditas res Campanorum narras, ubi summus honos ad filium meum perveniet!' Ea ludificatio veri, et ipsa in verum vertit." Nam cum fame ferroque urgerentur, nec spes ulla superesset, iis, qui nati in spem honorum erant, honores detrectantibus; Lesius, querendo desertam ac proditam a primoribus Capuam, summum magistratum ultimus omnium Campanorum cepit.

7. Ceterum Hannibal, ut nec hostes elici amplius ad pugnam vidit, nec per castra eorum perrumpi ad Capuam posse, ne suos quoque 13 commeatus intercluderent novi consules, abscedere irrito incepto et movere a Capua statuit castra. Multa secum, quo jam inde 14 ire pergeret, volventi subiit animum impetus, caput ipsum belli Romam petendi: cujus rei semper cupitæ prætermissam occasionem post Cannensem pugnam et alii vulgo fremebant, et ipse non dissimulabat. 'Necopinato pavore ac tumultu, non esse desperandum, aliquam partem urbis occupari posse; et,' si Roma in discrimine esset, Capuam extemplo omissuros aut ambo 16 imperatores Romanos, aut alterum ex iis; et, si divisissent 17 copias, utrumque infirmiorem factum aut sibi, aut Campanis, bene gerendæ rei fortunam daturos esse.' Una ea 18 cura angebat, ne, ubi

Cum portentum domesticum, quod illi adhuc pupillo contigerat, sacrificio expiaret. * Cum nihil videret quod ad ejusmodi spem momentum afferre ullum posset. • Hæc augurii, quod verum fuit quantum ad Lesii dignitatem, derisio; vera quoque ipsa evasit quantum ad miserum Capuæ statum.

13 Tò quoque delevit J. F. Gron. sed lib. vet. et Mss. Drakenb. coustanter illud servant.' Doering.-14 Quonam inde recepit Drak. e conject. Mar. et Gron.-15 Vet. lib. apud Sigon. Eo si Roma.-16 Ambos Crev.-17

abscessisset, extemplo dederentur Campani. Numidam promtum ad omnia audenda donis pellicit, ut, literis acceptis, specie transfugæ castra Romana ingressus, altera parte Capuam clam pervadat. Literæ autem erant adhortatione plenæ. 'Profectionem suam, quæ salutaris illis foret, abstracturam ad defendendam Romam ab oppugnanda Capua duces atque exercitus Romanos. Ne desponderent animos: tolerando paucos dies totam soluturos obsidionem.' Inde naves in flumine Vulturno comprehensas subigi ad id, quod jam ante præsidii causa fecerat, castellum jussit. Quarum ubi tantam copiam esse, ut una nocte trajici posset exercitus, allatum est, cibariis decem dierum præparatis, deductas nocte ad fluvium legiones ante lucem trajecit.

e

8. Id prius quam fieret, ita futurum compertum ex transfugis, Fulvius Flaccus senatui Romam cum scripsisset, varie hominum animi pro cujusque ingenio affecti sunt. Ut in re tam trepida, senatu extemplo vocato, P. Cornelius, cui Asinæ cognomen erat, omnes duces exercitusque ex tota Italia, neque Capuæ, neque ullius alterius rei memor,

f

Al. aut alterum ex iis; qui si divisissent.—18 Ea delet Crev.-19 Sic J. F. Gron. 'cui debetur quoque elegantissima hujus ipsius loci emendatio; nam pro subigi ad id corrupte olim legebatur, duci gladio.' Doering. Vide Not. Var.

NOTE

e Subigi ad id, quod jam ante præsidii causa fecerat, castellum] In scriptis fere omnibus est, naves in flumine Vulturno comprehensas duci gladio quod jam ante præsidii causa fecerat castellum, jussit. Illud gladio quid sibi velit, nemo adhuc interpretum assequi potuit. Codex Moguntinus Casilinum legit, quod hoc oppidum ad Volturnum Alumen sit id Glareano haud placet, quandoquidem in Romanorum potestate Casilinum erat, a Q. Fabio nuper receptum. Itaque Galatiam quin scribendum sit Glar. non dubitat. Et vero ex nostro paulo ante, Hannibal Capuam adveniens Galatiam castelJum ceperat. Improbat non immerito Glareani correctionem Sigon.

:

quod Galatia ad Vulturnum non fuerit. Laur. Valla non male ex gladio fecit ad id, plano sensu et levi mutatione; ut esset naves duci ad id castellum, &c. neque enim quærendum nomien castelli in tempus exstructi ad usum belli. At Gron. cum in Put. scriptum invenisset, ubi gladio quod, inde divinavit subigi ad id quod ante,. &c. Et sane subigendi verbum Virgi lio aliisque usitatum, in navigiis ad. verso flumine promovendis ; ut et Tacito subvehendi verbum, ubi Germanicum ea in re peccasse arguit in adducendis in Cauchos per Amisiam copiis, quod non subvexit,' id est, quod non ulterius eas in flumen induxisset.

i

ad Urbis præsidium revocabat." Fabius Maximus, abscedi a Capua, terrerique et circumagi ad nutus comminationesque Hannibalis, flagitiosum ducebat. Qui ad Cannas victor ire tamen ad Urbem ausus non esset, eum, a Capua repulsum, spem potiundæ urbis Romæ cepisse?" Non ad Romam obsidendam, sed ad Capuæ liberandam obsidionem,20hire. Romam cum eo exercitu, qui ad urbem esset, Jovem, foederum ruptorum ab Hannibale testem, Deosque alios defensuros esse.' Has diversas sententias media sententia P. Valerii Flacci vicit; qui, utriusque rei memor, imperatoribus, qui ad Capuam essent, scribendum censuit : Quid ad Urbem præsidii esset, quantas autem Hannibal copias duceret, aut quanto exercitu ad Capuam obsidendam opus esset, ipsos scire. Si et Romam e ducibus alter, et exercitus pars mitti posset, ut ab reliquo et duce et exercitu Capua recte obsideretur; inter se compararent Claudius Fulviusque, utri obsidenda Capua, utri, ad prohibendam obsidione patriam, Romam veniendum esset.' Hoc senatus consulto Capuam perlato, Q. Fulvius proconsul, cui, collega ex vulnere ægro, eundum Romam erat, e tribus exercitibus * milite electo, ad quindecim millia peditum, mille equites, Vulturnum traducit. Inde cum Hannibalem Latina via!

P Censebat omnes imperatores et copias ex universa Italia revocari debere, ut ad tuendam urbem confluerent: neque rationem habebat vel obsidendæ Capua, vel cujusquam alterius rei.

20 Ita optimi Mss. pro vulg. ad Capuam liberandam obsidione.' Rupert.

NOTE

f Cui Asina cognomen erat] Is fuerat consul ante annos ferme 13.

Potiundæ urbis Romæ cepisse] Negat per interrogationem ab Hannibale concipi spem tunc potuisse, fore ut urbe potiretur, seu ut urbem cape

ret.

brum hic fefellit prava interpunctio: itaque legit, ire obviam cum eo exercitu, &c. Sed quo referet illud ire? nam reliqua pendent ab eo quod subjicitur, Jovem Deosque alios defensuros Romam.

Tribus exercitibus] Sno, Appii, et Neronis. Supra cap. 5.

Ad Capuce liberandum obsidionem [Capuam liberandam obsidione] In melioribus codicibus, ad Capua liberan. dam obsidionem; quo loquendi genere nostrum alibi usum Gronovius ostendit. Ire. Romam cum eo exercitu] Fa- niam, atque inde Brundusium.

Latina via] A porta Latina urbis Romæ per mediterranea Latii, Casinum usque ferebat via Latina: ut Appia a porta Capena, ferme per Latii loca mari propiora in Campa

2

iturum satis comperisset, ipse per Appiæ municipia, quæque propter eam viam sunt, Setiam, Coram, Lanuvium m præmisit, ut commeatus paratos et in urbibus haberent, et ex agris deviis in viam proferrent, præsidiaque in urbes contraherent, ut sua cuique res publica in manu esset."

9. Hannibal, quo die Vulturnum est transgressus, haud procul a flumine castra posuit. Postero die præter Cales in agrum Sidicinum pervenit. Ibi diem unum populando moratus, per Suessulam 3" Allifanumque et Casinatem agrum via Latina ducit. Sub Casinum biduo stativa habita et passim populationes factæ. Inde, præter Interamnam ° Aquinumque,+P in Fregellanum agrum ad Lirim fluvium ventum: ubi intercisum pontem a Fregellanis morandi iti

¶ Ut magistratus adductis in civitatem quique suam militaribus præsidiis, populum haberent in potestate.

1 Tan. Fab. leg. ire obviam cum eo exercitu.-2 Per Appia viæ municipia, h. e. quæ propter, juxta, eam viam sunt; unde verba quæque... sunt glossatori tribuenda, aut saltem quæve legendum suspicari possis. Sed sensus potius est: quæque urbes seu coloniæ propter eam viam sunt: nam Setia et Cora non municipia tum erant, sed coloniæ. Solum Lanuvium fuit municipium.' Rupert. -3 Sigon. conj. Suessulanum. Kreyssigius dedit Suessanum. 'Immo leg. per Suessanum Venafranumque cet. nam qui Capua Romam profecturus jam in agrum Sidicinum pervenerat, non per Suessulam, oppidum longe retro inter Capuam et Nolam situm, Allifanum Venafranumve petiit agrum; et Allifæ cis Vulturnum sitæ, quem Hannibal jam transgressus erat.' Cluver.-4 AI. NOTE

m Setiam, Coram, Lanuvium] Nunc municipia, alias coloniæ nominantur: de his, deque sequentibus oppidis, ad Dec. 1. dictum. Setia nunc Sezze; Cora n. Cori; Lanuvium, Città della Vigna: omnes in Campania Romana.

" Per Suessulam] Non abs re dubium movet Sigonio iter per Suessulam quæ Campaniæ urbs ultra Capuam est legendumque putat per Suessulanum. Sed et hoc idem est ac per Suessulæ agrum, qui trans Vulturnum flumen. Situs locorum post Cales, et Sidicinum agrum, pro Suessula Suessam poscit. Verum hinc in Casinatem agrum per Allifanum non itur, nisi devio admodum itinere. Sed potuit Hannibal, consilium eundi Romam dissimulaturus, non usquequa

que rectum iter sequi. Hodie Cales dicitur Calvi; Teanum Sidicinum, Tiano; Suessula, Sessola; Allifæ, Alifi; Suessa vero Sessa; Casinum, Monte Cassino: quæ cuncta loca sunt in Terra Laboris Neapolitani regni provincia.

• Interamnam] Ejus rudera tantum extant juxta Pontecorvo ad Lirim fl. in Terra Laboris, qua parte olim Volsci populi, in Latio novo.

P Aquinumque] Nomen adhne servat hæc urbs in eadem provincia ad Melfem amnem. Patria S. Thomæ Theologorum principis.

4 In Fregellanum agrum] Fuere olim in Volscis quoque Fregellæ, hod. Ceperano, in Campania Romana.

Ad Lirim] Fluvius hic olim Cam

neris causa invenit. Et Fulvium Vulturnus tenuerat amnis, navibus ab Hannibale incensis, rates ad' trajiciendum exercitum, in magna inopia materiæ, ægre comparantem. Trajecto ratibus exercitu, reliquum Fulvio expeditum iter, non per urbes modo, sed circa viam, expositis benigne commeatibus, erat: alacresque milites alius alium, ut adderet gradum, memor ad defendendam ire patriam, hortabantur. Romam Fregellanus nuntius,6 diem noctemque itinere continuato, ingentem attulit terrorem. Tumultuosius, quam allatum erat, cursus hominum, affingentium vana auditis, totam urbem conciverat." Ploratus mulierum non

u

ex privatis solum domibus exaudiebatur; sed undique matronæ, in publicum effusæ, circa Deum delubra discurrunt, crinibus passis 8 aras verrentes, nixæ genibus, supinas manus ad cœlum ac Deos tendentes, orantesque, ut urbem Romanam e manibus hostium criperent, matresque Romanas et liberos parvos inviolatos servarent. Senatus magistratibus in foro præsto est, si quid consulere velint. Alii accipiunt imperia, disceduntque ad suas quisque officiorum partes: alii offerunt se, si quo usus operæ sit. Præsidia in arce, in Capitolio, in muris, circa urbem, in

10

Discursus hominum, qui falsa vere auditis admiscebant majori tumultu, quam qui relatus esset a nuntio Fregellano, universam concitaverat civitatem.

Si ad rem aliquam utilis sit ipsorum opera.

Nequinumque.-5 Sunt qui velint iri.-6 Put. evidenter Fregellanus Nustius.-7 Quidam Codd. cursu, et mox totam urbem conciliat. Unus Pall. Andreas concitat. Salmasius conciuat, quod est concibat.-8 Plures, sed recentiores, sparsis.-9' Areas (pavimenta) verrentes conj. Schweigh. ad Polyb. 1x. 6. πλúvovσαι ταῖς κομαῖς τὰ τῶν ἱερῶν ἐδάφη cet. quem locum Livius expressit. Rupert. NOTE