Foedus ea tempestate regi cum Carthaginiensibus erat, Quod haud gravius ei sanctiusque, quam vulgo barbaris, quibus ex fortuna pendet fides, ratus fore, oratorem ad eum C. Lælium cum donis mittit. Quibus barbarus lætus, et quia res tum prosperæ ubique Romanis, Pœnis in Italia adversæ, in Hispania nullæ jam erant, amicitiam se Romanorum accipere annuit; firmandæ ejus fidem nec dare, nec accipere, nisi cum ipso coram duce Romano. Ita Lælius, in id modo fide ab rege accepta, tutum adventum fore, ad Scipionem rediit. Magnum in omnia momentum Syphax affectanti res Africæ erat, opulentissimus ejus terræ rex, bello jam expertus ipsos Carthaginienses, finibus etiam regni apte ad Hispaniam, quod freto exiguo dirimuntur, positis. Dignam itaque rem cipio ratus, quæ, quoniam non aliter posset, magno periculo peteretur, L. Marcio Tarracone, M. Silano Carthagine Nova, quo pedibus t ab Tarracone itineribus magnis ierat, ad præsidium Hispaniæ relictis, ipse cum C. Lælio duabus quinqueremibus ab Carthagine profectus tranquillo mari plurimum remis, interdum et leni adjuvante vento, in Africam trajecit. Forte ita incidit, ut eo ipso tempore Hasdrubal pulsus Hispania, septem triremibus portum invectus, ancoris positis terræ applicaret naves; cum conspectæ duæ quinqueremes haud cuiquam dubio, quin hostium essent, opprimique a pluribus, prius quam portum intrarent, possent, nihil aliud, quam tumultum ac trepidationem simul militum ac nautarum, nequicquam armaque et naves expedientium, fecerunt. Percussa enim ex alto vela paulo acriori vento e Nemine dubitante quin, &c. sive cum dubium nemini esset. Gron. sila est.-4 Romani pro Romanorum ante Gron.-5 Juvante legebatur ante Gron.-6' Haud quoquam dubio, i. e. dubitante, malebat Ant. Periz.' NOTE Pedibus] Tò pedibus non opponi- Gall. par terre. tur hic itineri equestri, sed maritimo. prius in portum intulerunt quinqueremes, quam Pœni ancoras molirentur. Nec ultra tumultum ciere quisquam 7 in regio portu audebat. Itaque prior in terram Hasdrubal, mox Scipio et Lælius egressi, ad regem pergunt. 18. Magnificumque id Syphaci (nec erat aliter) visum, duorum opulentissimorum ea tempestate duces populorum uno die suam pacem amicitiamque petentes venisse. Utrumque in hospitium invitat, et, quoniam fors eos sub uno tecto essc atque ad eosdem penates" voluisset,' contrahere ad colloquium dirimendarum simultatium causa est conatus; Scipione abnuente, aut privatim sibi ullum cum Pœno odium esse, quod colloquendo finiret, aut de re publica se cum hoste agere quicquam injussu senatus posse. Illud magno opere tendente rege,' ne alter hospitum exclusus mensa videretur, ut in animum induceret ad easdem venire epulas, haud abnuit. Coenatumque simul apud regem est; et eodem etiam lecto Scipio atque Hasdrubal (quia ita cordi erat regi) accubuerunt. Tanta autem inerat comitas X Rupert.-7 Ciere e Put. pro vulg. edere recepit Gron. agere quis quicquam emend. Rhen. nec vim facere aut tumultum ciere conj. Gron. Malim et nil ultra tumultum ciere vel edere, (non vim quoque præliumve facere,) ut paulo ante: nihil aliud, quam tumultum ac trepidationem, fecerunt." Rupert. 1 Olim atque ad eosdem penates esse voluisset. Quod Sigon. magna confidentia hic repouit, atque in eodem penate; etsi duobus summis viris persuaserit, nec nos in ullo invenimus, et præ vulgato recipiendum non esse certissima ratione in iv. Observ. 6. evicimus. Duo recentissimi in eosdem penates: ceteri omnes, ut antehac publicatum.' J. F. Gron.-2 In hanc mutationem ab antiq. lect. illud magnopere contendente rege omnes Gall. et Pall. tum Voss. codexque Rhenani, quem tamen hic ille spernit, consentiunt.' J. F. NOTE u Ad eosdem penates] Sigon. confidenter quasi ex veteribus libris reponit, in eodem penate, quod olim Labeoni visum penatis singulariter dici, tradat Festus, qui proportione penas dici posse existimat: sed nec apud Livium in ullo codice hæc lec tio: neque eam recipiendam esse probat Gron. Observat. iv. 6. * Accubuerunt] Accumbendi et dis cumbendi verba ad receptum apud Romanos cibi capiendi morem pertinent: sed horum verborum discrimen non in eo positum fuit quod accumbere Deorum esset, discumbere autem hominum; quemadmodum Acroni grammatico in Horat. od. 27. lib. 1. visum est. Sed quod accumbere referatur ad mensam circa quam, discumbere ad lectum in quo Scipioni, atque ad omnia naturalis ingenii dexteritas, ut non Syphacem modo, barbarum insuetumque moribus Romanis, sed hostem etiam infestissimum, facunde alloquendo sibi conciliaret; 3mirabilioremque sibi eum virum congresso coram visum' præ se ferebat, 'quam bello rebus gestis. Nec dubitare, quin Syphax regnumque ejus jam in Romanorum essent potestate. Eam artem illi viro ad conciliandos animos esse. Itaque non, quo modo Hispaniæ amissæ sint, quærendum magis Carthaginiensibus esse, quam, quo modo Africam retineant, cogitandum. Non peregrinabundum, neque circa amœnas oras vagantem tantum ducem Romanum, relicta provincia novæ ditionis, relictis exercitibus, duabus navibus in Africam trajecisse sese in hostilem terram, regiam 9 in fidem expertam; 1° sed potiundæ Africa spem affectantem." Hoc eum jam pri Gron.-3 Conciliarit Gron. Doujat. Crev.-4 Mirabilioremque. Ante mirabilioremque rectius forte majorem distinct. posuit Doer.' Rupert. Rhenanus Tò que delendum putat. Perizonius tentat, mirabiliorem qui, quod durum mihi videtur.' Doering.-5 Del. virum Gron. Doujat. Crev.-6 Esset Gron. Donjat. Crev. Edd. etiam ante Gron. omitt. jam.-7 Ante Gron. Hispania amissa sit.-8 Trajecisse sese. Mira in hoc loco est lectionis varietas: vid. Drakenb. Plures libri Mss. offerunt, trajecisse et commisisse sese; certe committere se in aliquem locum eleganter dicitur pro audacter in aliquem locum se conferre.' Doering.-9 In potestatem regiam Gron. Doujat. Crev.-10 Inexpertam optimi plurimique Mss. et edd. ante Drak. prob. Gron. Idem in notis ad h. 1. conj. in hostilem terram, regiam (aulam barbari regis, cui non temere te credas, nisi fidei et incolumitatis habeas quædam pignora) infidam, inexpertam. In iisdem Mss. legitur relictis exercitibus duobus (altero sub L. Marcio Tarracone, altero sub M. Junio Silano Carthagine Nova) in Africam cet. non improb. Gron.' Rupert.-11 Pretia sectantem Rhenau. NOTE cubabant. Itaque in cœnaculo mensa rotunda atque humilis locabatur: circa mensam vero tres plerumque lecti insternebantur stragula veste, unde triclinii nomen. In tribus porro convivis eodem lecto discumbentibus locus dignissimus medius habebatur qua de re accurate Lips. antiq. lect. lib. III. Sed an ejusmodi cœnandi mos apud Mauros et Syphacem receptus esset, quemadmodum apud Romanos, satis, opinor, dubium videri potest. Nam nec apud priscos Romanos accumbendi usum fuisse, sed considere solitos, quemadmodum Lacones, Servius notat, et Isidorus etym. lib. xx. c. 11. y Relictis exercitibus] In optimis rotundius, ita: Relictis exercitibus duobus, in Africam trajecisse sese, in hostilem terram, regiam infidam, inexpertam. Exercitus duos intellige, tum eum qui Tarracone sub L. Marcio, tum eum qui Carthagine Nova sub M. Junio Silano. dem volutare in animo, hoc palam fremere, quod non, quemadmodum Hannibal in Italia, sic Scipio in Africa bellum gereret.' Scipio, foedere icto cum Syphace, profectus ex Africa, dubiisque et plerumque sævis in alto jactatus ventis, die quarto Novæ Carthaginis portum tenuit. a 19. Hispaniæ sicut a bello Punico quietæ erant, ita quasdam civitates, propter conscientiam culpæ, metu magis, quam fide, quietas esse apparebat: quarum maxime insignes et magnitudine et noxa Illiturgi et Castulo erant. Castulo, cum prosperis rebus socii fuissent, post cæsos cum exercitibus Scipiones defecerant ad Poenos. Illiturgitani* prodendis, qui ex illa clade ad eos perfugerant, interficiendisque scelus etiam defectioni addiderant. In eos populos primo adventu, cum dubiæ Hispania essent, merito magis, quam utiliter, sævitum foret. Tunc, jam tranquillis rebus, quia tempus expetendæ pœnæ videbatur venisse, accitum ab Tarracone L. Marcium cum tertia parte copiarum ad Castulonem oppugnandum mittit: ipse cum cetero exercitu quintis ferme ad Illiturgin castris pervenit. Clausæ erant portæ, omniaque instructa et parata ad oppugnationem arcendam adeo conscientia, quid se meritos scirent, pro indicto eis bello fuerat. Hinc et hortari 3 milites Scipio orsus est: 'Ipsos claudendis portis 4 indicasse Hispanos, quid, ut timerent, meriti essent. Itaque multo infestioribus animis cum iis, quam cum Carthaginiensibus, bellum gerendum esse. Quippe cum illis prope sine ira de imperio et gloria certari; ab his perfidiæ et crudelitatis et sceleris poenas expetendas esse. Venisse tempus, quo et nefandam commilitonum necem, et in semet ipsos, si eodem fuga d Tradendo hostibus, aut occidendo eos qui caso exercitu ad ipsos confugerant. 1 Castulo pro Castulonenses, (quod primns reposuit Ascensius,) omnes fere Mss. et Edd. antt.' Rupert.-2 Vulgo olim legebatur Illiturgi.—3 Exhortari Gron. Doujat.-4 Claudendo portas Gron. Doujat. Put. sane clauden NOTE a Castulo] Sic scripti: Castulo pro Castulonensibus. delati forent, instructam fraudem ulciscerentur; et in omne tempus gravi documento sancirent, ne quis unquam Romanum civem militemve in ulla fortuna opportunum injuriæ duceret.' Ab hac cohortatione ducis incitati scalas electis per manipulos viris dividunt, partitoque exercitu, ita ut parti alteri Lælius præesset legatus, duobus simul locis ancipiti terrore urbem aggrediuntur. Non dux unus aut plures principes oppidanos, sed suus ipsorum ex conscientia culpæ metus ad defendendam impigre urbem hortatur. Et meminerant, et admonebant alii alios, ' supplicium ex se, non victoriam, peti. Ubi quisque mortem oppeteret, id referre, utrum in pugna et in acie, ubi Mars communis et victum sæpe erigeret et affligeret victorem, an postmodo, cremata et diruta urbe, ante ora captarum conjugum liberorumque, inter verbera et vincula, omnia fœda atque indigna passi, expirarent.' Igitur non militaris modo ætas, aut viri tantum, sed fœminæ puerique 9 supra animi corporisque vires adsunt; propugnantibus tela ministrant, saxa in muros munientibus gerunt. Non libertas solum agebatur," quæ virorum fortium tantum pectora acuit; sed ultima omnium" supplicia et fœda mors ob oculos erat. Accendebantur animi et certamine laboris ac periculi, atque ipso inter se conspectu. Itaque tanto ardore certamen initum est, ut domitor ille totius Hispaniæ exercitus, ab unius oppidi juventute sæpe repulsus a muris, haud satis decoro prælio trepidaret.12 Id ubi vidit Scipio, veritus, ne vanis Non tantum agebatur de libertate. @ 10 dos portas.-5 Ab iis Gron.-6 In Edd. ante Gron. exhortatione.-7 Alii del. Crev. nt antea vulgo.-8 In Edd. ante Gron. postmodum.—9 In libr. vet. inven. fœminæ quoque puerique.—10 Non libertas solum agebatur. Sic omnes sine ulla varietate: nisi quod duo Pall. sola. Sed quis unquam dixit, libertas agitur, et non potins, libertatis negotium agitur? vociferatur Rhenanus; itaque substituit, non libertas sola lædebatur.' J. F. Gron.-11 Olim omnibus NOTE b Sed ultima omnium supplicia] Non suum quisque supplicium tantum, sed propinquorum, amicorum, cunctorum civium communem calamitatem habebant in animo, et quasi ob oculos, atque horrebant. |