si mater Idæa a Pessinunte Romam advecta foret. 11. Legati idcirco in Asiam missi Delphis oraculum adeunt feruntque responsum, per Attalum regem se compotes ejus fore, quod petant, tumque curandum esse, ut Deam, qui vir optimus Romæ sit, hospitio excipiat. Inde Pergamum veniunt ad Attalum, qui eos Pessinuntem deducit in Phrygiam, sacrumque illis lapidem tradit, Deæ simulacrum. Interim consules creantur M. Cornelius Cethegus et P. Sempronius Tuditanus. Comitia prætoria. Ludi Romani et plebeii. Ædes Virtutis a M. Marcello dedicata. 12. Philippus a P. Sempronio proc. pacem petit et impetrat. 13. Provinciæ decernuntur, et in Hispanias duo mittuntur proconsules. 14. Prodigia procurantur; et nuntius affertur, matrem Deum Tarracinæ jam esse. Hinc P. Scipio, Cn. filius, ejus qui in Hispania ceciderat, adolescens nondum quæstorius, a senatu judicatus vir bonorum optimus, cum omnibus matronis Ostiam ire jubetur obviam Deæ; eaque ab illo in terram elata traditur matronis, et ab his in ædem Victoria in Palatio perfertur. Quod religiosum ministerium dubiam antea pudicitiam Claudiæ Quintæ clariorem ad posteros facit. Dona Deæ allata, lectisternium et Megalesia.

15. Duodecim coloniis Latinis, qui ante sex ferme annos vacationem militiæ impetraverant, numerus militum duplo major stipendiumque imperatur. 16. Decernunt Patres, ut pecunia, a privatis olim in publicum collata, tribus pensionibus solvatur. Locrensium legati Romam veniunt, et senatu dato 17. 18. de Q. Pleminii præsidiique Rom. sceleribus queruntur. 19. Q. Fabius non modo in Pleminii inhumanitatem sed etiam in mollitiem et negligentiam Scipionis acerrime invehitur, et orationi adjicit sententiam non minus trucem. 20. Q. Metello auctore M. Pomponius prætor cum x. legatis, duobus tribunis plebei et ædile rei cognoscendæ causa Locros et inde in Siciliam, provinciam suam, proficisci jubetur. 21. Hi Pleminium et XXXII. seditionis principes damnatos in catenis Romam mittunt, sacramque pecuniam reponunt in thesauros. 22. Scipio rebus, non verbis, ad purgandum sese utitur, et legatis summam omnium rerum admirationem incutit. Pleminius mox moritur in vinculis et Scipioni permittitur, ut cum delectis militibus in Africam trajiciat.

23. Syphax ducta Hasdrubalis filia societatem init cum Carthaginiensibus, et Scipionem de ea re certiorem facit. 24. Is lætum contra nuntium ementitur, et ex iis exercitibus, qui in Sicilia sunt, legit, quos secum in Africam quam primum trajiciat. 25. Hi, de quorum numero discrepat inter auctores, naves conscendunt. 26. Ad spectaculum classis, e portu Syracusano proficiscentis, ingens hominum turba concurrit. 27. Scipio, precibus ad Deos fusis, cruda victimæ exta in mare porricit ; et vento mox secundo vehementique ad Africæ littora perlatus ad Pulcri promontorium copias omnes in terram exponit. 28. Agris urbibusque, præcipue Carthagini, magnum infert terrorem, et, classe Uticam missa, tumulos mari proximos capit. 29. Alam equitum Carthag. cum Hannone præfecto cædit, magnamque prædam mittit in Siciliam. Lætissimus tamen Romanis in principio rerum gerendarum est adventus Masinissæ cum cc. vel adeo MM. equitibus. 29-33. Enarratur, quam varia is fortuna usus sit in amittendo recuperandoque paterno regno. 34. Hanno, Hamilcaris filius, a Masinissa

e Salera, urbe ab eo expugnata, elicitur, et circumventus perit cum multis equitibus. 35. Scipio naves e Sicilia reversas novis spoliis onustas dimittit, omnesque belli vires convertit ad Uticam terra marique oppugnandam: sed, Hasdrubale et Syphace cum centum prope millibus armatorum advenientibus, obsidionem solvit, et in promontorio hyberna communit

castra.

36. Ex Sicilia et Italia ingens vis frumenti vestimentorumque in Africam advehitur. In agro Crotoniensi P. Sempronius cos. ab Hannibale fugatur, sed mox junctus P. Licinio proc. hostes fundit. Alter vero consul, M. Cornelius, in Etruria, ad Magonem versa, acerbas quæstiones habet. 37. Interim Romæ censores M. Livius et C. Claudius Nero severum senatus equitumque agunt recensum, et lustro condito censum quoque XII. coloniarum accipiunt. Vectigal etiam novum ex salaria annona comminiscitur Livius: unde Salinatori ei inditum cognomen putatur. Pravum deinde inter ipsos censores oritur certamen notarum, quibus alter alteri equum adimit, et Claudius collegam, hic vero, præter Mæciam tribum, populum Rom. omnem, xxxiv. tribus, ærarios relinquit. Hinc Cn. Bæbius trib. pl. diem ad populum utrique dicit: quæ res consensu Patrum discutitur. 38. Cn. Servilius Cæpio et C. Servilius Geminus consules creantur. Comitia prætoria. Sacerdotes mortui et suffecti. Quadrigæ aureæ in Capitolio positæ. Ludi Romani plebeiique instaurati.

f

1. SCIPIO, postquam in Siciliam venit, voluntarios milites ordinavit centuriavitque; ex iis trecentos juvenes, florentes ætate et virium robore, inermes' circa se habebat, ignorantes, quem ad usum, neque centuriati, neque armati, servarentur. Tum ex totius Siciliæ juniorum numero principes genere et fortuna trecentos equites, qui secum in Africam trajicerent, legit; diemque iis, qua equis armisque instructi atque ornati adessent, edixit. Gravis ea militia, procul domo, terra marique multos labores, magna pericula allatura videbatur; neque ipsos modo, sed parentes cognatosque eorum ea cura angebat. Ubi dies, quæ dicta erat, advenit, arma equosque ostenderunt. Tum Scipio, ' renuntiari sibi,' dixit, 'quosdam equites Siculorum, tanquam gravem et duram, horrere eam militiam. Si qui ita

1 Veterem lectionem reposuimus; nam alteram insignes, deprehendimus tantum in duobus recentissimæ manus, robore insignes inermes.' J. F. Gron. NOTE

2

animati essent, malle eos sibi jam tum fateri, quam postmodo querentes, segnes atque inutiles milites rei publicæ Expromerent, quid sentirent: cum bona venia se auditurum.' Ubi ex his unus ausus est dicere, 'se prorsus, si sibi, utrum velit,3 liberum esset, nolle militare,' tum Scipio ei, Quoniam igitur, adolescens, quid sentires, non dissimulasti, vicarium tibi expediam, cui tu arma equumque et cetera instrumenta militiæ tradas, et tecum hinc extemplo domum ducas, exerceas, docendum cures equo 5 armisque.'s Læto conditionem accipienti unum ex trecentis, quos inermes habebat, tradit. Ubi hoc modo exauctoratum equitem cum gratia imperatoris ceteri viderunt, se quisque excusare, et vicarium accipere. Ita trecentis Siculis Romani equites substituti, sine publica impensa. Docendorum atque exercendorum curam Siculi habuerunt; quia edictum imperatoris erat, ipsum militaturum, qui ita non fecisset. Egregiam hanc alam equitum evasisse ferunt, multisque præliis rem publicam adjuvisse. Legiones inde cum inspiceret, plurimorum stipendiorum ex iis milites delegit; maxime qui sub duce Marcello militaverant: quos cum optima disciplina institutos credebat, tum etiam ab longa Syracusarum obsidione peritissimos esse urbium oppugnandarum. Nihil enim parvum, sed Carthaginis jam excidia agitabat animo. Inde exercitum per oppida dispertit frumentum Siculorum civitatibus imperat; ex Italia advecto parcit: veteres naves reficit, et cum iis C. Lælium in Africam prædatum mittit; novas Panormi subducit, quia ex viridi materia raptim factæ erant, ut in

h

-2 Leviter variat al. script, ut tunc et postmodum.-3 Vellet edd. ante Gron. Mox quando pro quoniam.—4 Tò ei del. Crev. Abest a Lov.' Rupert.-5 Equo

NOTE

5 Docendum cures equo armisque] Intelligit docendum equo armisque equestribus uti. Eodem loquendi genere usus est Cic. in epistolis scribens ad Pætum.

h Ex Italia advecto parcit] Adrecto, supple frumento; quod e proxima periodo repetendum.

i Panormi subducit] Vult ex alto deductas novas naves, atque in portu

sicco hybernarent. Præparatis omnibus ad bellum, Syracusas, nondum ex magnis belli motibus satis tranquillas, venit. Græci res a quibusdam Italici generis, eadem vi, qua per bellum ceperant, retinentibus, concessas sibi ab senatu, repetebant." Omnium primum ratus tueri publicam fidem, partim edicto, partim judiciis etiam in pertinaces ad obtinendam injuriam redditis, suas res Syracusanis restituit. Non ipsis tantum ea res, sed omnibus Siciliæ populis, grata fuit; eoque enisius ad bellum adjuverunt.' Eadem æstate in Hispania coortum ingens bellum, conciente Ilergete Indibili, nulla alia de causa, quam per admirationem Scipionis contemtu imperatorum aliorum orto. 'Eum superesse unum ducem Romanis, ceteris ab Hannibale interfectis,' rebatur. Eo nec in Hispania cæsis Scipionibus alium, quem mitterent, habuisse; et, postquam in Italia gravius bellum urgeret, adversus Hannibalem eum arcessitum. Præterquam quod nomina tantum ducum in Hispania Romani haberent, exercitum quoque inde veterem deductum. Trepida omnia, ut inconditam

m

a Siculi, Græcæ originis, res sibi concessas a senatu repetebant a nonnullis Italicis hominibus, qui per vim occupatas, per vim quoque retinebant.

tradito edd. ante Gron.-6 T4 ad caret Gron.-7Td rebatur Duker. ab alie

NOTE

Panormitano locatas fuisse, ut per hyemem siccarentur. Erat autem Panormus jam tum urbs ex Siciliæ primariis. Nunc Palermo.

* In pertinaces ad obtinendam injuriam] Italicos intelligit, qui in facta incolis injuria pertinaciter perseverabant. Ita Cic. pro Quint. Ut omnes intelligant, non admendacium obtinendum, sed ad verum probandum, anctoritatem adjuvare.'

1 Enisius ad bellum adjuverunt] Sic melius, quam nt vulgo, enixius bellum adjuverunt. Persona enim adjuvatur, non res. Ut proxime apud Cic. pro Quint. item pro Archia: ' Qui

6

profecto, si nihil ad percipiendam colendamque virtutem, literis adjuvarentur,' &c.

m Ilergete Indibili] Hic Indibilis frater Mandonii dicitur, eumque ad Scipionem pacis petendæ causa delegasse narratur lib. XXVIII. cap. 34. Populares eorum Lacetani nominantur, quos ad bellum ambo concitaverant eod. lib. cap. 24. Unde igitur nunc Indibilis Illergetum regulus? Conjicere licet eos neutri horum populorum in totum imperasse, sed par. ti utriusque, qua hæ gentes duæ interfluente ferme Sicori dirimeban.

tur.

turbam 8n tironum esse. Nunquam talem occasionem liberandæ Hispaniæ fore. Servitum ad eam diem aut Carthaginiensibus aut Romanis; nec in vicem his aut illis, sed interdum utrisque simul. Pulsos ab Romanis Carthaginienses; ab Hispanis, si consentirent, pelli Romanos posse, ut ab omni externo imperio soluta in perpetuum Hispania in patrios rediret mores ritusque.' Hæc aliaque dicendo non populares modo, sed Ausetanos quoque, vicinam gentem, concitat, et alios finitimos sibi atque illis populos. Itaque intra paucos dies triginta millia peditum, quatuor ferme equitum in Sedetanum agrum, quo edictum erat, convenerunt.

2. Romani quoque imperatores, L. Lentulus et L. Manlius Acidinus, ne glisceret prima negligendo bellum, junctis et ipsi exercitibus, per agrum Ausetanum, hostico," tanquam pacato, clementer ductis militibus, ad sedem hostium pervenere. Trium millium spatio procul a castris eorum posuerunt castra. Primo per legatos nequicquam tentatum," ut discederetur ab armis. Dein, cum in pabulatores Romanos impetus repente ab equitibus Hispanis factus esset, summisso ab statione Romana equitatu, prælium equestre fuit, haud sane memorando in partem ullam eventu. Sole oriente, postero die armati instructique omnes mille ferme passus procul a castris Romanis aciem ostendere. Medii Ausetani erant: cornua, 12 dextrum Ilergetes, lævum ignobiles tenebant Hispani populi. Inter cornua et mediam aciem intervalla patentia satis late fece

Per hostilem terram, perinde ac si pacifica esset.

na manu inculcatum putat.' Doering. Mox in Hispaniam edd. ant.—8 ' Olim erat, et inconditam inde turbam: quam particulam sustulit Rhenan. nec agnoscunt eam nostri. Posset legi, ut incondita in turba tironum.' J. F. Gron.

9 'Omnes primo neglegendo, quod correxit Rhenan. An fuit principio negligendo?' J. F. Gron.-10 In hostico quædam edd. antt.-11 Est tentatum

NOTE

» Ut inconditam turbam] Ut, pro velut, tanquam.