lerius Falto et M. Fabius Buteo ædiles quaternis æris vicatim populo descripserunt. Eodem anno Q. Fabius Maximus moritur, exactæ ætatis; siquidem verum est, augurem duos et sexaginta annos 7 fuisse, quod quidam auctores sunt. Vir certe fuit dignus tanto cognomine, vel si novum ab eo inciperet. Superavit paternos honores, avitos æquavit. Pluribus victoriis et majoribus præliis

avus insignis Rullus; sed omnia æquare unus hostis Hannibal potest. Cautior tamen, quam promtior, hic habitus fuit: et sicut dubites, utrum ingenio cunctator fuerit, an quia ita bello proprie, quod tum gerebatur, aptum erat; sic nihil certius est, quam unum hominem nobis cunctando rem restituisse, sicut Ennius ait. Augur in locum ejus inauguratus Q. Fabius Maximus filius: in ejusdem locum pontifex (nam duo sacerdotia habuit) Ser. Sulpicius Galba. Ludi Romani diem unum, plebeii ter toti instaurati ab ædilibus, M. Sextio Sabino et Cn. Tremellio Flacco. Ii ambo prætores facti, et cum iis C. Livius Salinator et C. Aure

Universo populo frumentum distribuerunt per vicos, quatuor assibus in singu los modios.

na Men. Voss. optim. Pal. Mox Val. Falco lect. antiq.-7 Al. XLII. Mox 'pro sunt mihi legendum videtur tradunt.' Doering.-8 M. Sestio Sab. edd.

NOTE

b Quaternis æris] Apud Romanos asses adhuc, ni fallor, unciales erant : sic itaque æstimari poterunt hi quaterni asses, nostratibus totidem cum dimidio fere.

c Vel si novum ab eo inciperet] Hic Fabius Cunctator, qui et Verrucosus, non primus ex sua gente Maximi cognomen tulit; sed Quintus Fabius Rullianus, ipsius avus, sic appellatus in censura cum P. Decio gesta anno 459. quod omnem forensem turbam excretam in quatuor tribus conjecisset, quas urbanas appellavit, ne humillimorum in manu comitia essent. Et Romæ M. Valerius Volusus dictator anno 260. id cognominis primus

lius Cotta. Comitia ejus anni utrum C. Servilius consul habuerit, an (quia eum res in Etruria tenuerint, quæstiones ex senatus consulto de conjurationibus principum habentem 9) dictator ab eo dictus P. Sulpicius, incertum ut sit, diversi auctores faciunt.

27. Principio insequentis anni M. Servilius et Ti.1° Claudius, senatu in Capitolium vocato, de provinciis retulerunt. Italiam atque Africam in sortem conjici, Africam ambo cupientes, volebant. Ceterum, Q. Metello maxime annitente, neque data, neque negata est Africa. Consules jussi cum tribunis plebis agere, ut, si iis videretur, populum rogarent, quem vellet in Africa bellum gerere. Omnes tribus P. Scipionem jusserunt. Nihilominus consules provinciam Africam (ita enim senatus decreverat) in sortem conjecerunt. Ti. Claudio Africa evenit, ut quinquaginta navium classem, omnes quinqueremes, in Africam trajiceret, parique imperio cum Scipione imperator " esset. M. Servilius Etruriam sortitus. In eadem provincia et C. Servilio prorogatum imperium, si consulem manere 12 ad Urbem senatui placuisset. Prætores, M. Sextius Galliam est sortitus, ut duas legiones provinciamque traderet ei P. Quintilius Varus; C. Livius Bruttios cum duabus legionibus, quibus P. Sempronius proconsul priore anno præfuerat; Cn. Tremellius Siciliam, ut ab P. Villio Tappulo prætore prioris anni provinciam et duas legiones acciperet; Villius propræ

ante Sigon. Mox C. pro Cn. Gron. Doujat. Crev.-9 Conj. Gron. quia eum in Etruria tenuerint quæstiones... habenda. Vet. lib. apud Sigon. tenuerit. Mox, incertum si duo auctores Men. incertum ut diversi Pet. et Voss. sic incertum diversi Andreas. Verba ut sit forte inculeata putat Gron.

10 Et del. Gron. Donjat. Crev. T. Claud. vett. edd.-11 Vocem imperator Crev. delendam, at Drak. imperatore pro imperator legendum putat. Neutrum opus est.' Doering.—12 Remorari edd. ante Gron. sicut manere

NOTE

dIta enim senatus decreverat] Mirum contra plebiscitum ex senatus auctoritate quodammodo factum, ali. quid a senatu postea cum effectu decretum: cum jam diu auctores qui

dem legum et rerum gerendarum patres essent: verum apud populum deinde plenior esset rerum potestas. • Parique imperio] Par igitur proconsulis imperium imperio consulis.

e

tor" viginti navibus longis, militibus mille, oram Siciliæ tutaretur: inde M. Pomponius viginti navibus reliquis mille et quingentos milites Romam deportaret. C. Aurelio Cotta urbana evenit. Ceteris, ita uti quisque obtinebant provincias exercitusque, prorogata imperia. Sexdecim non amplius eo anno legionibus defensum imperium est. Et ut placatis Diis omnia inciperent agerentque, ludos, quos, M. Claudio Marcello, T. Quintio consulibus, T. Manlius dictator, quasque hostias majores voverat, si per quinquennium illud 14 res publica eodem statu fuisset, ut eos ludos consules, prius quam ad bellum proficiscerentur, facerent. Ludi in circo per quatriduum facti; hostiæque, quibus votæ erant Diis, cæsæ.

28. Inter hæc simul spes, simul cura in dies crescebat; nec satis certum constare apud animum 5 poterat, utrum gaudio dignum esset, Hannibalem, post sextumdecimum annum ex Italia decedentem, vacuam possessionem ejus reliquisse populo Romano, an magis metuendum, quod incolumi exercitu in Africam transisset.16 Locum nimirum, non periculum, mutatum; cujus tantæ dimicationis vatem, qui nuper decessisset, Q. Fabium haud frustra canere solitum, graviorem in sua terra futurum hostem Hannibalem, quam in aliena fuisset. Nec Scipioni aut cum Syphace, inconditæ barbariæ rege, cui Statorius semilixa ducere exercitus solitus 17 sit, aut cum socero ejus Hasdrubale, fu

Put. Reg. Men. Pal. opt. si consules manere And. et Ald.—13 Cum insert. olim.-14 Put. et Reg. non agnoscunt pronomen. Mox ludos ante Gron.

abest ab edd.

15 In quibusd. edd. præter omnem librr. auctoritatem, apud animos.' Doering.-16 Trajecisset vulgat. olim.-17 Cæterum præclara hujus loci emendatio (corruptissime enim in omnibus fere librr. vett. et editt. legeba tur, qui statarios semilixas ducere exercitus solitus) debetur J. F. Gron.' Doe

NOTE

f Cui Statorius semilixa ducere exercitus solitus sit] Ex variis lectionibus mihi hæe optima videtur, ut indicetur Q. Statorius centurio, qui Syphacis milites ad morem Romanum in

struxerat. Vulgo legitur, qui statarios semilixas, quasi designentur pedites Numidæ, qui statarii dicuntur comparati cum equitibus; semilixæ, eo quod, nec peditum more armati es.

gacissimo duce, rem futuram, aut tumultuariis exercitibus, ex agrestium semiermi turba subito collectis; sed cum Hannibale, prope nato in prætorio patris fortissimi ducis, alito atque educato inter arma, puero quondam milite, vixdum juvene imperatore, qui senext vincendo factus, Hispanias, Gallias, Italiam ab Alpibus ad fretum monumentis ingentium rerum complesset; ducere exercitum 18 8 æqualem stipendiis suis, duratum omnium rerum patientia, quas vix fides fiat homines passos; perfusum millies cruore Romano; exuvias non militum tantum,' sed etiam imperatorum," portantem. Multos occursuros Scipioni in acie, qui prætores, qui imperatores, qui consules Romanos sua manu occidissent, muralibus vallaribusque insignes coronis, pervagatos capta castra, captas urbes Romanas. Non esse hodie tot fasces magistratibus populi Romani, quot captos ex cæde imperatorum præferre 20 posset Hannibal.' Has formidines agitando animis ipsi curas et metus augebant etiam, quod, cum assuessent per aliquot annos bellum ante oculos aliis atque aliis in Italiæ partibus lenta spe, in nullum propinquum debellandi finem gerere, erexerant om

Exercitum veteranum qui secutus esset Hannibalem, ab eo tempore, quo is militare cœpisset, quique induratus sit patientia malorum omnium quæ vix credibile est ab hominibus ullis tolerari potuisse.

ring. Sigon. qui statarium semilixam ducere exercitum.-18 ‹ Omnino leg. duceret exercitum cum Gron. vel et duceret vel ducens.' Rupert. Duceret Doering.-19 Modo substitut. olim. Mox qui imperatores absunt ab edd. antt.

NOTÆ

sent, nec ordines servarent, ut vidimus lib. XXIV. c. 48. fatente ipso Syphace.

+ Qui senex, &c.] Oratorie hæc dic ta, nam Hannibal per 18. duntaxat annos exercitns Carthaginiensium a patris morte præfuerat, cœperatque

vix juvenis' imperare, ac proinde nondum 50. annum attigerat. J. Clericus.

8 Ducere exercitum] Vult Gronov. duceret, utpote quod regatur a præDelph. et Var. Clas.

cedente relativo qui; sed cum nec scripti, nec editi consentiant, nihil videtur mutandum. Infinitivus enim ducere potest pendere ex eo quod supra dictum est, Fabium haud frustra canere solitum graviorem in sua terra futurum Hannibalem.'

h Sed etiam imperatorum] Flaminii nempe, Pauli, Marcelli, quorum in acie cæsorum corpora spoliaverant Pœni.

Livius.

8 H

i

nium animos Scipio et Hannibal, velut ad supremum certamen comparati duces. Ii quoque, quibus ingens erat in Scipione fiducia et victoriæ spes, quo magis in propinquam eam imminebant animis, eo curæ intentioris erant. Haud dispar habitus animorum Carthaginiensibus erat; quos modo petisse pacem, intuentes Hannibalem ac rerum gestarum ejus magnitudinem, pœnitebat; modo, cum respicerent, bis sese acie victos, Syphacem captum, pulsos se Hispania, pulsos Italia, atque ea omnia unius virtute et consilio Scipionis facta, velut fatalem eum ducem in exitium suum natum horrebant.

29. Jam Adrumetum venerat Hannibal; unde, ad reficiendum ex jactatione maritima militem paucis diebus sumtis, excitus pavidis nuntiis, omnia circa Carthaginem obtineri armis, afferentium, magnis itineribus Zamam contendit. Zama quinque dierum iter ab Carthagine abest. Inde præmissi speculatores cum excepti a custodibus Romanis deducti ad Scipionem essent, traditos eos tribunis militum, jussosque omisso metu visere omnia, per castra,

-20 Præ se ferre edd. ante Gron.—1 ‘In plurimis librr. Mss. legitur eo curas intentiores sine T erant ; unde J. F. Gron. Livium dedisse suspicatur, Iis quoque, quibus ingens erat in Scipione fiducia, victoriæ spes, quo magis in propinquam eam imminebant animis, et curas intenderat. Nimis violenta mihi videtur hæc emendatio.' Doering.

2 Adrumentum pervenerat edd. ante Sigon.-3 Forte leg. speculatores tres e Polyb. et deinde tribuno militum ex eodem et lib. vet. Sigon. et Hearn. D.'

NOTE

i Eo curæ intentioris erant] Codex Regins, eo curæ intentiores erant ; quod plane congrueret si initio periodi scriptum esset iis quoque, &c. sed ibi scriptum video, licet enim ii quoque. Quamvis itaque plerique manuscripti habeant, eo curas intentiores, sine T erant, standum videtur receptæ in editis scriptioni eo curæ intentioris erant.

Zama quinque dierum] Distabat ab Adrumeto 300, millibus ex Æmilio Probo, a Carthagine quinque dierum

itinere, id est, 100. milliaribus: unde diversam fuisse apparet ab Azama Ptolemæi quæ in Cirtesiis, estque eadem cum Zama Strabonis, qui Masæsylis attribuit, Jubæque junioris postea regiam fuisse ait, quo defuncto a Romanis dirutam ait. Hæc certe non Africæ propriæ, sed Numidiæ fuit, longinsque aberat a Carthagine. Plinius, inter libera Africæ oppida, lib. v. c. 4. recenset Zamenses. Zamora hodie dicitur apud Marmolium in Africæ descriptione.