ia fuit, attingere. Sed quæ loca et nationes ob calorem aut asperitatem item solitudines minùs frequentata sunt, de iis haud facilè compertum narraverim; cetera quàm paucissimis absolvam. : In divisione orbis terræ plerique in partem tertiam Africam posuêre: pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam in Europâ. Ea fines habet ab occidente fretum nostri maris et Oceani; ab ortu solis declivem latitudinem, quem locum Catabathmon incolæ appellant. Mare sævum, importuosum; ager frugum fertilis, bonus pecori, arbore infecundus; cœlo terrâque penuria aquarum. Genus hominum salubri corpore, velox, patiens laborum plerosque senectus dissolvit, nisi qui ferro aut bestis interiêre, nam morbus haud sæpe quemquam suAd hoc malefici generis plurima animalia. Sed qui mortales initio Africam habuerint, quique postea accesserint, aut quomodo inter se permixti sint, quamquam ab eâ famâ, quæ plerosque obtinet, diversum est, tamen, utì ex libris Punicis, qui regis Hiempsalis dicebantur, interpretatum nobis est, utique rem sese habere cultores ejus terræ putant, quàm paucissimis dicam: ceterùm fides ejus rei penes auctores erit. XVIII. Africam initio habuêre Gætuli et Libyes, asperi incultique, quîs cibus erat caro ferina atque humi pab ulum, utì pecoribus. Hi neque moribus neque lege, aut imperio cujusquam regebantur: vagi, palantes, quà nox coegerat, sedes habebant. Sed postquam in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus ejus, compositus ex variis gentibus, amisso duce, ac passim multis, sibi quisque, imperium petentibus, brevi dilabitur. Ex eo numero Medi, Persæ et Armenii, navibus in Africam *ransvecti, proximos nostro mari locos occupa vêre, sed Persæ intra Oceanum magis: hique alveos navium inversos pro tuguriis habuêre, quia neque materia in agris, neque ab Hispanis emendi aut mutandi copia erat: mare magnum et ignara lingua commercia prohibebant. Hi paulatim per connubia Gætulos secum miscuêre; et quia sæpe tentantes agros, alia deinde alia loca petiverant, semet ipsi Nomadas appellavêre. Ceterùm adhuc ædificia Numidarum agrestium, quæ mapalia illi vocant, oblonga, incurvis lateribus tecta, quasi navium carinæ sunt. Medi autem et Armenii, accessêre Libyes; (nam hi propiùs mare Africum agitabant, Gætuli sub sole magis, haud procul ab ardoribus:) hique maturè oppida habuêre; nam freto divisi ab Hispaniâ mutare res inter se institue. rant. Nomen eorum paulatim Libyes corrupêre, barbarâ linguâ Mauros pro Medis appellantes. Sed res Persarum brevi adolevit; ac postea, nomine Numidæ, propter multitudinem a parentibus digressi, possedêre ea loca, quæ proximè Carthaginem Numidia appellatur. Deinde utrique alteris freti, finitimos armis aut metu sub imperium suum coegêre, nomen gloriamque sibi addidêre; magis hi, qui ad nostrum mare processerant, quia Libyes quàm Gætuli minùs bellicosi. Denique Africa: pars inferior pleraque ab Num dis possessa est; victi omnes in gentem nomenque imperantium concessêre. XIX. Postea Phoenices, alii multitudinis domi minuendæ gratiâ, pars imperii cupidine, sollicitatâ plebe et aliis novarum rerum avidis, Hipponem, Hadrumetum, Leptim aliasque urbes in orà maritimâ condidêre; hæque brevi multùm auctæ, pars originibus suis præsidio, aliæ decori fuêre. Nam de Carthagine tacere melius puto quàm parum dicere, quoniam aliò properare tempus monet. Igitur ad Catabathmon. qui locus Ægyptum ab Africâ dividit, secundo mari prima Cyrene est colonia Theræôn, ac deinceps duæ Syrtes, interque eas Leptis, deinde Philænôn aræ, quem locum Ægyptum versûs finem imperii habuêre Carthaginienses; pòst aliæ Punica urbes. Cetera loca usque ad Mauretaniam Numidæ tenent: proximè Hispaniam Mauri sunt. Super Numidiam Gætulos accepimus, partim in tuguriis, alios incultiùs vagos agitare, post eos Æthiopas esse, dein loca exusta solis ardoribus. Igitur bello Jugurthino pieraque ex Punicis oppida et fines Carthagiensium, quos novissimè habuerant, populus Romanus per magistratus administrabat: Gætulorum magna pars, et Numidæ usque ad flumen Mulucham sub Jugurthâ erant: Mauris omnibus rex Bocchus imperitabat, præter nomen cetera ignarus populi Romani, itemque nobis neque bello neque pace antea cognitus. De Africâ et ejus incolis ad necessitudinem rei satis dictum. XX. Postquam, diviso regno, legati Africâ decessêre, et Jugurtha contra timorem animi præmia sceleris adeptum sese videt, certum ratus, quod ex amicis apud Numantiam acceperat, omnia Romæ venalia esse, simul et illorum pollicitationibus accensus, quos paulo antè mu neribus expleverat, in regnum Adherbalis animum inten dit. Ipse acer, bellicosus; at is, quem petebat, quietus, imbellis, placido ingenio, opportunus injuriæ, metuens magis quàm metuendus. Igitur ex improviso fines ejus cuni magnâ manu invadit; multos mortales cum pecore atque aliâ prædâ capit, ædificia incendit, pleraque loca hostiliter cum equitatu accedit: deinde cum omni multitudine in regnum suum convertit; existimans dolore per motum Adherbalem injurias suas manu vindicaturum, eamque rem belli causam fore. At ille, quòd neque se parem armis existimabat, et amicitiâ populi Romani magis quam Numidis fretus erat, legatos ad Jugurtham de injuriis questum misit: qui tametsi contumeliosa dicta retulerant, priùs tamen omnia pati decrevit, quàm bellum sumere, quia tentatum antea secus cesserat. Neque eo magis cupido Jugurthæ minuebatur; quippe qui totum ejus regnum animo jam invaserat. Itaque non, ut antea. cum prædatoriâ manu, sed magno exercitu comparato bellum gerere cœpit, et apertè totius Numidiæ imperium petere. Ceterùm, quà pergebat, urbes, agros vastare, prædas agere; suis animum, hostibus terrorem augere. XXI. Adherbal ubi intellegit eò processum, utì regnum aut relinquendum esset, aut armis retinendum, necessariò copias parat, et Jugurthæ obvius procedit. Interim haud longè a mari, prope Cirtam oppidum, utriusque consedit exercitus, et quia diei extremum erat, prælium non inceptum. Sed ubi plerumque noctis processit, obscuro etiamtum lumine, milites Jugurthini, signo dato, castra hostium invadunt; semisomnos partim, alios arma sumentes fugant funduntque. Adherbal cum paucis equitibus Cirtam profugit; et, ni multitudo togatorum fuisset, quæ Numidas insequentes moenibus pronibuit, uno die inter duos reges cœptum atque patratum bellum foret. Igitur Jugurtha oppidum circumsedit, vineis turribusque et machinis omnium generum expugnare aggreditur; maximè festinans tempus legatorum antecapere, quos, ante prælium factum, ab Adherbale Romam missos audiv. erat. Sed postquam senatus de bello eorum accepit. tres adolescentes in Africam legantur, qui ambos reges adeant, senatûs populique Romani verbis nuntient, vello * censere eos ab armis discedere; de controversiis suis jure potiùs quàm bello disceptare: ita seque illisque dig aum esse' erat. XXII. Legati in Africam maturantes veniunt, eo magis, quòd Romæ, dum proficisci parant, de prœlio facto et oppugnatione Cirta audiebatur: sed is rumor clemens Quorum, Jugurtha, acceptâ oratione, respondit: 'sibi neque majus quicquam neque carius auctoritate senati esse; ab adolescentiâ ita se enisum, utì ab optimo queque probaretur: virtute, non malitiâ P. Scipioni, summe viro, placuisse; ob easdem artes ab Micipsâ, non penuriâ liberorum, in regnum adoptatum esse. Ceterùm quo plura bene atque strenuè fecisset, eo animum suum njuriam minùs tolerare. Adherbalem dolis vitæ suæ insidiatum; quod ubi comperisset, sceleri ejus obviàm isse. Populum Romanum neque rectè neque pro bono facturum, si ab jure gentium sese prohibuerit. Postremò de omnibus rebus iegatos Romam brevi missurum.' Ita utrique digrediuntur. Adherbalis appellandi copia non fuit. XXIII. Jugurtha ubi eos Africâ decessisse ratus est, neque propter loci naturam Cirtam armis expugnare potest, vallo atque fossâ mœnia circumdat, turres exstruit, easque præsidiis firmat: præterea dies noctesque aut per vim, aut dolis tentare; defensoribus monium præmia modò, modò formidinem ostentare; suos hortando ad virtutem arrigere; prorsus intentus cuncta parare. Adherbal ubi intellegit omnes suas fortunas in extremo sitas, hostem infestum, auxilii spem nullam, penuriâ rerum necessariarum bellum trahi non posse, ex his, qui înà Cirtam profugerant, duos, maximè impigros delegit ; eos multa pollicendo ac miserando casum suum con |