Numidiâ relicti a Bestiâ exercitui fræerant, secuti morem imperatoris sui, plurima et flagitiosissima facinora fecère. Fuêre, qui auro corrupti elephantos Jugurtha traderent: alii perfugas vendere, pars ex pacatis prædas agebant: tanta vis avaritiæ animos eorum veluti tabes invaserat. At Cassius, perlatâ rogatione a C. Memmio, ac perculså omni nobilitate, ad Jugurtham proficiscitur; que timido et ex conscientiâ diffidenti rebus suis persuadet, 'quoniam se populo Romano dedidisset, ne vim quàm misericordiam ejus experiri mallet.' Privatim præterea fidem suam interponit, quam ille non minoris quàm publicam ducebat. Talis eâ tempestate fama de Cassio erat.

XXXIII. Igitur Jugurtha, contra decus regium, cultu quàm maximè miserabili cum Cassio Romam venit. Ac tametsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus ab omnibus, quorum potentiâ aut scelere cuncta ea gesserat, quæ suprà diximus C. Bæbium tribunum plebis magnâ mercede parat, cujus impudentiâ contra jus et injurias omnes munitus foret. At C. Memmius, advocatâ concione, quamquam regi infesta plebes erat, et pars in vincula duci' jubebat, pars, 'ni socios sceleris sui aperiret, more majorum de hoste supplicium sumi,' dignitati quàm iræ magis consulens, sedare motus, et animos eorum mollire; postremò confirmare 'fidem publicam per sese inviolatam fore.' Pòst, ubi silentium cœpit, producto Jugurthâ, verba facit; Romæ Numidiæque facinora ejus memorat, scelera in patrem fratresque ostendit. Quibus juvantibus quibusque ministris ea egerit, quamquam intelligat populus Romanus, tamen velle manifesta magis ex illo habere. Si verum aperiat, in fide et clementiâ populi Romani magnam spem illi sitam: sin reticeat, non sociis saluti fore sed se suasque spes corr ipturum.'

"

XXXIV. Deinde, ubi Memmius dicendi finem fecit, et Jugurtha respondere jussus est, C Bæbius tribunus plebis, quem pecuniâ corruptum suprà diximus, regem tacere jubet ac tametsi multitudo, quæ in concione aderat, vehementer accensa terrebat eum clamore, vultu, sæpe impetu atque aliis omnibus; quæ ira fieri amat, vicit tamen impudentia. Ita populus ludibrio habitus ex concione discedit: Jugurtha Bestiæque et ceteris, quos illa quæstio exagitabat, animi augescunt.

XXXV. Erat eâ tempestate Romæ Numida quidam, nomine Massiva, Gulussæ filius, Masinissæ nepos; qui, quia, in dissensione regum Jugurthæ adversus fuerat, deditâ Cirtâ, et Adherbale interfecto, profugus ex Africâ abierat. Huic Sp. Albinus, qui proximo anno post Bestiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, per suadet, quoniam ex stirpe Masinissæ sit, Jugurthamque ob scelera invidia cum metu urgeat, regnum Numidiæ ab senatu petat.' Avidus consul belli gerendi moveri, quàm senescere omnia malebat; ipsi provincia Numidia, Minucio Macedonia evenerat. Quæ postquam Massiva agitare cœpit, neque Jugurtha in amicis satis præsidii est, quòd eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat, Bomilcari, proximo ac maximè fido sibi, imperat, pretio,' sicuti multa confecerat, 'insidiatores Massivæ paret, ac maximè occultè, sin id parum procedat, quovis modo Numidam interficiat.' Bomilcar maturè regis mandata exsequitur; et per homines talis negotii artifices itinera egressusque ejus, postremò loca atque tempora cuncta explorat; dei de, ubi res postulabat, insidias tendit. Igitur unus ex eo numero, qui ad cædem parati erant, paulo inconsultiùs Massivam aggreditur, illum obtruncat; sed ipse deprehensus, multis hor

6

tantibus et in primis Albino consule, indiciun profitetur. Fit reus magis ex æquo bonoque quàm ex jure gentium Bomilcar, comes ejus, qui Romam fide publicâ venerat. At Jugurtha manifestus tanti sceleris non priùs omisit contra verum niti, quàm animum advertit supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti esse. Igitur, quamquam in priore actione ex amicis quinquaginta vades dederat, regno magis quàm vadibus consulens clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, veritus ne reliquos populares metus invaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret, et ipse paucis diebus profectus est, jussus ab senatu Italiâ decedere. Sed postquam Româ e

essus est, fertur sæpe eò tacitus respiciens postremò dixisse: urbem venalem et maturè perituram, si emptorem invenerit.'

XXXVI. Interim Albinus, renovato bello, commeatum, stipendium aliaque, quæ militibus usui forent, maturat in Africam portare; ac statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus haud longè aberat, armis aut deditione aut quovis modo bellum conficeret. At contrà Jugurtha trahere omnia, et alias, deinde alias moræ causas facere; polliceri deditionem, ac deinde metum simulare; instanti cedere, et paulo pòst, ne sui diffiderent, instare: ita belli modò, modò pacis morâ consulem ludificare. Ac fuêre, qui tum Albinum haud ignarun consilii regis existimarent; neque ex tantâ properantiâ tam facilè tractum bellum socordiâ magis quàm dolo crederent. Sed postquam, dilapso tempore, comitiorum dies adventabat, Albinus, Aulo fratre in castris pro prætore relicto, Romam decessit.

XXXVII. Eâ tempestate Romæ seditionibus tribuniciis atrociter respublica agitabatur. P. Lucullus et L.

Annius. tribuni plebis, resistentibus collegis, continuare magistratum nitebantur: quæ dissensio totius anni comit ia impediebat. Eâ morâ in spem adductus Aulus, quern pro prætore in castris relictum suprà diximus, aut conficiendi belli aut terrore exercitûs ab rege pecuniæ capiendæ, milites mense Januario ex hibernis in expeditionem evocat, magnisque itineribus, hieme asperâ, pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant. Quod quamquam et sævitiâ temporis et opportunitate loci neque capi neque obsideri poterat; nam circum murum, situm in prærupti montis extremo, planities limosa hiemalibus aquis paludem fecerat; tamen, aut simulandi gratiâ, quò regi formidinem adderet, aut cupidine cæcus ob thesauros oppidi potiundi, vineas agere, aggerem jacere, aliaque, quæ incepto usui forent, properare.

XXXVIII. At Jugurtha, cognitâ vanitate atque imperitiâ legati, subdolus ejus augere amentiam, missitare supplicantes legatos, ipse quasi vitabundus per saltuosa loca et tramites exercitum ductare. Denique Aulum spe pactionis perpulit, utì, relicto Suthule, in abditas regiones sese veluti cedentem insequeretur: ita delicta occultiora fore.' Interea per homines callidos die noctuque exercitum tentabat; centuriones ducesque turmarum, partim utì transfugerent, corrumpere; alii, signo dato, locum utì desererent. Quæ postquam ex sententiâ instruit, intempestâ nocte de improviso multitudine Numidarum Auli castra circumvenit. Milites Romani, perculsi tumultu insolito, arma capere alii, alii se abdere, pars territos confirmare; trepidare omnibus locis vis magna hostium, cœlum nocte atque nubibus obscuratum, periculum anceps: postremò fugere an manere tutius foret, in incerto erat. Sed ex eo numero, quos

paulo antè corruptos diximus, cohors una Ligurum cum duabus turmis Thracum et paucis gregariis militibus transiêre ad regem, et centurio primi pili tertiæ legionis per munitionem, quam, utì defenderet, acceperat, locum hostibus introeundi dedit, eàque Numidæ cuncti irrupêre. Nostri fœdâ fugâ, plerique abjectis armis proximum collem occupavêre. Nox atque præda castrorum hostes, quò minùs victoriâ uterentur, remorata sunt. Deinde Jugurtha postero die cum Aulo in colloquio verla facit: tametsi ipsum cum exercitu fame ferroque clausum tenet, tamen se humanarum rerum memorem, si secum fœdus faceret, incolumes omnes sub jugum missurum præterea, uti diebus decem Numidiâ decederet.' Quæ quamquam gravia et agitii plena erant, tamen, quia mortis metu mutabant, sicuti regi libuerat, pax convenit.

XXXIX. Sed ubi ea Romæ comperta sunt, metus atque moror civitatem invasêre. Pars dolere pro gloriâ imperii, pars insolita rerum bellicarum timere libertati : Aulo omnes infesti, ac maximè, qui bello sæpe præclari fuerant, quòd armatus dedecore potiùs quàm manu salutem quæsiverat. Ob ea consul Albinus ex delicto fratris invidiam ac deinde periculum timens, senatum de fœdere consulebat; et tamen interim exercitui supplementum scribere, ab sociis et nomine Latino auxilia arcessere, denique modis omnibus festinare. Senatus ita, utì par fuerat, decernit, suo atque populi injussu nullum potuisse fœdus fieri.' Consul impeditus a tribunis plebis, ne, quas paraverat copias, secum portaret, paucis diebus in Africam proficiscitur: nam omnis exercitus, uti convenerat, Numidiâ deductus, in provinciâ hiemabat. Postquam eò venit, quamquam persequi Ju