frequentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae capit, ibique deinde habitavit. Principes Albanorum in patres, ut ea quoque pars rei publicae cresceret, legit: Iulios, Servilios, Quinctios, Geganios, Curiatios, Cloelios ; tem5 plumque ordini ab se aucto curiam fecit, quae Hostilia usque ad patrum nostrorum aetatem appellata est. Et ut omnium ordinum viribus aliquid ex novo populo adiceretur, equitum decem turmas ex Albanis legit, legiones et veteres eodem supplemento explevit et novas 10 Scripsit.

Hac fiducia virium Tulius Sabinis bellum indicit, genti ea tempestate secundum Etruscos opulentissimae viris armisque. Utrimque iniuriae factae ac res nequiquam erant repetitae: Tullus ad Feroniae fanum mercatu fre15 quenti negotiatores Romanos conprehensos querebatur; Sabini suos prius in lucum confugisse ac Romae retentos. Hae causae belli ferebantur. Sabini, haud parum memores et suarum virium partem Romae ab Tatio locatam et Romanam rem nuper etiam adiectione po20 puli Albani auctam, circumspicere et ipsi externa auxilia. Etruria erat vicina, proximi Etruscorum Veientes. Inde ob residuas bellorum iras maxime sollicitatis ad defectionem animis voluntarios traxere, et apud vagos quosdam ex inopi plebe etiam merces valuit: publico auxilio nullo 25 adiuti sunt, valuitque apud Veientes - nam de ceteris minus mirum est -- pacta cum Romulo indutiarum fides. Cum bellum utrimque summa ope pararent, vertique in eo res videretur, utri prius arma inferrent, occupat Tullus in agrum Sabinum transire. Pugna atrox ad Silvam 30 Malitiosam fuit, ubi et peditum quidem robore, ceterum equitatu aucto nuper plurimum Romana acies valuit. Ab equitibus repente invectis turbati ordines sunt Sabinorum ; nec pugna deinde illis constare nec fuga explicari sine magna caede potuit.

Haud ita multo post pestilentia laboratum est. Unde cum pigritia militandi oreretur, nulla tamen ab armis quies dabatur a bellicoso rege, salubriora etiam credente 20 militiae quam domi iuvenum corpora esse, donec ipse quoque longinquo morbo est implicitus. Tunc adeo fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, ut, qui nihil ante ratus esset minus regium quam sacris dedere animum, repente omnibus magnis parvisque su 25 perstitionibus obnoxius degeret, religionibusque etiam populum impleret. Vulgo iam homines, eum statum rerum, qui sub Numa rege fuerat, requirentes, unam opem aegris corporibus relictam, si pax veniaque ab diis impetratra esset, credebant. Ipsum regem tradunt volven- 30 tem commentarios Numae, cum ibi quaedam occulta

40

TITI LIVI AB URBE CONDITA

sollemnia sacrificia Iovi Elicio facta invenisset, operatum iis sacris se abdidisse; sed non rite initum aut curatum id sacrum esse, nec solum nullam ei oblatam caelestium speciem, sed ira Iovis sollicitati prava religione fulmine Tullus magna gloria domo conflagrasse. cum 5 ictum belli regnavit annos duos et triginta.

Ancus Marcius is elected fourth king. His character. Reg-
ulation of the ceremonies to be observed in declaring war.

XXXII. Mortuo Tullo res, ut institutum iam inde ab initio erat, ad patres redierat, hique interregem nominaassembly. verant. Quo comitia habente Ancum Marcium regem Numae Pompili 10 populus creavit; patres fuere auctores.

Qui ut

regis nepos filia ortus Ancus Marcius erat. regnare coepit, et avitae gloriae memor, et quia proximum regnum, cetera egregium, ab una parte haud satis prosperum fuerat aut neglectis religionibus aut praye 15 cultis, longe antiquissimum ratus sacra publica ut ab Numa instituta erant facere, omnia ea ex commentariis relata proponere in publico. regis pontificem in album iubet. Inde et civibus otii cupidis et finitimis civitatibus facta spes in avi mores atque instituta regem abiIgitur Latini, cum quibus Tullo regnante ictum 20 turum. foedus erat, sustulerant animos; et, cum incursionem in agrum Romanum fecissent, repetentibus res Romanis suMedium perbe responsum reddunt, desidem Romanum regem inter sacella et aras acturum esse regnum rati. 25 erat in Anco ingenium, et Numae et Romuli memor; et praeterquam quod avi regno magis necessariam fuisse pacem credebat cum in novo tum feroci populo, etiam quod illi contigisset otium, sine iniuria id se haud facile Ut habiturum: temptari patientiam et temptatam contemni, 30 temporaque esse Tullo regi aptiora quam Numae. tamen, quoniam Numa in pace religiones instituisset, a se bellicae caerimoniae proderentur, nec gererentur so

lum sed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ius ab anti-
qua gente Aequiculis, quod nunc fetiales habent, descripsit,
quo res repetuntur.

66

Legatus ubi ad fines eorum venit, unde res repetun-
tur, capite velato filo lanae velamen est
Audi, 5
Iuppiter" inquit, "audite fines" - cuiuscumque gentis
sunt, nominat, - "audiat fas! ego sum publicus nuntius
populi Romani; iuste pieque legatus venio verbisque
meis fides sit." Peragit inde postulata. Inde Iovem tes-
tem facit: "Si ego iniuste inpieque illos homines illasque 10
res dedier mihi exposco, tum patriae compotem me num-
quam siris esse." Haec, cum fines suprascandit, haec,
quicumque ei primus vir obvius fuerit, haec portam ingre-
diens, haec forum ingressus paucis verbis carminis concipi-
endique iuris iurandi mutatis peragit. Si non deduntur 15
quos exposcit, diebus tribus et triginta tot enim sollem-
nes sunt-peractis bellum ita indicit: "Audi Iuppiter et
tu Iane Quirine diique omnes caelestes vosque terrestres
vosque inferni audite! Ego vos testor, populum illum'
quicumque est, nominat "iniustum esse, neque ius 20
persolvere. Sed de istis rebus in patria maiores natu
consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur." Tum
nuntius Romam ad consulendum redit. Confestim rex
his ferme verbis patres consulebat : "Quarum rerum
litium causarum condixit pater patratus populi Romani 25
Quiritium patri patrato Priscorum Latinorum hominibus-
que Priscis Latinis, quas res nec dederunt nec solverunt
nec fecerunt, quas res dari solvi fieri oportuit, dic,"
inquit ei, quem primum sententiam rogabat, "quid cen-
ses?" Tum ille: "Puro pioque duello quaerendas cen- 30
seo, itaque consentio consciscoque." Inde ordine alii
rogabantur, quandoque pars maior eorum qui aderant in
eandem sententiam ibat, bellum erat consensum. Fieri
solitum, ut fetialis hastam ferratam aut sanguineam prae-
ustam ad fines eorum ferret, et non minus tribus pu- 35
beribus praesentibus diceret: "Quod populi Priscorum

нестал

Latinorum hominesque Prisci Latini adversus populum Romanum Quiritium fecerunt deliquerunt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse, senatusque populi Romani Quiritium censuit, con5 sensit, conscivit, ut bellum cum Priscis Latinis fieret, ob eam rem ego populusque Romanus populis Priscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis bellum indico facioque." Id ubi dixisset, hastam in fines eorum emittebat. Hoc tum modo ab Latinis repetitae res ac bel10 lum indictum, moremque eum posteri acceperunt.

Capture of Politorium, settlement of the Aventine Hill, war with the Latins, fortification of the Janiculum, and extension of the frontiers.

XXXIII. Ancus demandata cura sacrorum flaminibus sacerdotibusque aliis exercitu novo conscripto profectus Politorium urbem Latinorum vi cepit, secutusque morem regum priorum, qui rem Romanam auxerant hostibus in 15 civitatem accipiendis, multitudinem omnem Romam traduxit. Et cum circa Palatium, sedem veterum Romanorum, Sabini Capitolium atque arcem, Caelium montem Albani inplessent, Aventinum novae multitudini datum. Additi eodem haud ita multo post. Tellenis Ficanaque 20 captis novi cives. Politorium inde rursus bello repetitum, quod vacuum occupaverant Prisci Latini. Eaque causa diruendae urbis eius fuit Romanis, ne hostium semper receptaculum esset. Postremo omni bello Latino Medulliam conpulso aliquamdiu ibi Marte incerto varia 25 victoria pugnatum est: nam et urbs tuta munitionibus praesidioque firmata valido erat, et castris in aperto positis aliquotiens exercitus Latinus comminus cum Romanis signa contulerat. Ad ultimum omnibus copiis conisus Ancus acie primum vincit, inde ingenti praeda potens 30 Romam redit, tum quoque multis milibus Latinorum in civitatem acceptis, quibus, ut iungeretur Palatio Aventi