omiti

48

TITI LIVI AB URBE CONDITA

non

dabat

rare poterant, tamen, quia consulendi res
spatium, iere obviam Sabini tumultuario milite; iterumque
ibi fusi perditis iam prope rebus pacem petiere.

Surrender of Collatia.

Victories over the Latins.

Public

works at Rome.

XXXVIII. Collatia et quidquid citra Collatiam agri 5 erat Sabinis ademptum, Egerius fratris hic filius erat regis Collatiae in praesidio relictus.

Deditosque Col

esse:

latinos ita accipio eamque deditionis formulam rex interrogavit "Estisne vos legati oratoresque missi a populo Conlatino, ut vos populumque Conlatinum dede66 Sumus." "Estne populus Conlatinus in sua 10 retis?" "Deditisne vos populumque Conpotestate?" latinum, urbem, agros, aquam, terminos, delubra, utensilia, divina humanaque omnia in meam populique Romani "Dedimus." "At ego recipio." dicionem?'

66

"Est."

Bello

ad 15 Sabino perfecto Tarquinius triumphans Romam redit. Ubi nusquam Latinis bellum fecit. Inde Priscis universae rei dimicationem ventum est; ad singula opomne nomen Latinum domuit. pida circumferendo arma Corniculum, Ficulea vetus, Cameria, Crustumerium, Ame20 riola, Medullia, Nomentum, haec de Priscis Latinis aut qui ad Latinos defecerant capta oppida.

est facta.

Pax deinde

Maiore inde animo pacis opera inchoata quam quanta mole gesserat bella, ut non quietior populus domi es25 set, quam militiae fuisset: nam et muro lapideo, cuius exordium operis Sabino bello turbatum erat, urbem, qua nondum munierat, cingere parat; et infima urbis loca circa forum aliasque interiectas collibus convalles, quia ex planis locis haud facile evehebant aquas, cloacis fa30 stigio in Tiberim ductis siccat; et aream ad aedem in Capitolio Jovis, quam voverat bello Sabino, iam praesagiente animo futuram olim amplitudinem loci occupat fundamentis.

A flame appears upon the head of Servius Tullius, a young

boy asleep in the palace of Tarquin. his future eminence.

Ket,

The queen predicts

a desco

XXXIX. Eo tempore in regia prodigium visu eventuque mirabile fuit: puero dormienti, cui Servio Tullio fuit nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspectu. Plurimo igitur clamore inde ad tantae rei miraculum orto excitos reges, et, cum quidam familiarium-aquam 5 ad restinguendum' ferret, ab regina retentum, sedatoque eam tumultu moveri vetuisse puerum, donec sua sponte experrectus esset. Mox cum somno et flammam abisse. Tum abducto in secretum viro Tanaquil "Viden tu puerum hunc" inquit, "quem tam humili cultu educamus? 10 Scire licet hunc lumen quondam rebus nostris dubiis futurum praesidiumque regiae adflictae: proinde materiam ingentis publice privatimque decoris omni indulgentia nostra nutriamus." Inde puerum liberum loco coeptum haberi erudirique artibus, quibus ingenia ad 15 magnae fortunae cultum excitantur. Evenit facile, quod diis cordi esset. Iuvenis evasit vere indolis regiae, nec cum quaereretur gener Tarquinio, quisquam Romanae iuventutis ulla arte conferri potuit, filiamque ei suam rex despondit.

20

Hic quacumque de causa tantus illi honos habitus credere prohibet serva natum eum parvumque ipsum servisse. Eorum magis sententiae sum, qui Corniculo capto Servi Tulli, qui princeps in illa urbe fuerat, gravidam viro occiso uxorem, cum inter reliquas captivas 25 cognita esset, ob unicam nobilitatem ab regina Romana prohibitam ferunt servitio partum Romae edidisse Prisci Tarquini in domo. Inde tanto beneficio et inter mulieres familiaritatem auctam, et puerum, ut in domo a parvo eductum, in caritate atque honore fuisse; fortunam ma- 30 tris, quod capta patria in hostium manus venerit, ut serva natus crederetur fecisse.

1

50

policeman

V

TITI LIVI AB URBE CONDITA

Tarquin is murdered at the instigation of the sons of Ancus
Marcius.

erat.

m

ne

XL. Duodequadragesimo ferme anno, ex quo regnare coeperat Tarquinius, non apud regem modo sed apud patres plebemque longe maximo honore Servius Tullius Tum Anci filii duo, etsi antea semper pro indig5 nissimo habuerant se patrio regno tutoris fraude pulsos, modo vicinae sed non regnare Romae advenam Italicae quidem stirpis, tum inpensius iis indignitas crescere, si ne ab Tarquinio quidem ad se rediret regnum, actually sed praeceps inde porro ad servitia caderet, ut in eaIo dem civitate post centesimum fere annum quod RomuCum lus, deo prognatus, deus ipse, tenuerit regnum, donec in terris fuerit, id servus, serva natus, possileat. commune Romani nominis tum praecipue id domus suae dedecus fore, si Anci regis virili stirpe salva non Sed et 15 modo advenis sed servis etiam regnum Romae pateret. Ferro igitur eam arcere contumeliam statuunt. iniuriae dolor in Tarquinium ipsum magis quam in Servium eos stimulabat, et quia gravior ultor caedis, si superesset, rex futurus erat quam privatus; tum Servio 20 occiso quemcumque alium generum delegisset, eundem ob haec ipsi regi regni heredem facturus videbatur : insidiae parantur. Ex pastoribus duo ferocissimi delecti ad facinus, quibus consueti erant uterque agrestibus ferramentis, in vestibulo regiae quam potuere tumultuosissime 25 specie rixae in se omnes apparitores regios convertunt. Inde, cum ambo regem appellarent clamorque eorum penitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. Primo uterque vociferari et certatim alter alteri obstreCoerciti ab lictore et iussi in vicem dicere tanpere. rem ex conposito orditur. 30 dem obloqui desistunt; unus Dum intentus in eum se rex totus averteret, alter elatam securim in caput deiecit, relictoque in vulnere telo ambo se foras eiciunt.

His death is concealed until, by the assistance of Tanaquil,
Servius Tullius is established as sixth king.

XLI. Tarquinium moribundum cum qui circa erant excepissent, illos fugientes lictores comprehendunt. Clamor inde concursusque populi mirantium, quid rei esset. Tanaquil inter tumultum claudi regiam iubet, arbitros eicit; simul quae curando vulneri opus sunt, tamquam 5 spes subesset, sedulo conparat, simul, si destituat spes, alia praesidia molitur. Servio propere accito cum paene

exsanguem virum

ostendisset, dextram tenens orat, ne inaltam mortem soceri, ne socrum inimicis ludibrio esse sinat. "Tuum est" inquit, "Servi, si vir es, regnum, 10 non eorum, qui alienis manibus pessimum facinus fe-. cere. Erige te deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput divino quondam circumfuso igni portenderunt. Nunc te illa caelestis excite flamma, nunc ex3rd pers pergiscere vere. Et nos peregrini regnavimus. Qui sis, 15 hortatory non unde natus sis, reputa. Si tua re subita consilia torpent, at tu mea consilia sequere." Cum clamor . impetusque multitudinis vix sustineri posset, ex superiore parte aedium per fenestras in Novam Viam versas habitabat enim rex ad Iovis Statoris populum Ta- 20 naquil adloquitur. Iubet bono animo esse sopitum fuisse regem subito ictu, ferrum haud alte in corpus descendisse, iam ad se redisse; inspectum vulnus absterso cruore; omnia salubria esse. Confidere prope diem ipsum eos visuros; interim Servio Tullio iubere populum 25 dicto audientem esse; eum iura redditurum obiturumque, alia regis munia esse. Servius cum trabea et lictoribus prodit, ac sede regia sedens alia decernit, de aliis consulturum se regem esse simulat. Itaque per aliquot dies, cum iam exspirasset Tarquinius, celata morte per 30 speciem alienae fungendae vicis suas opes firmavit. Tum demum palam factum est conploratione in regia

52

1

5

TITI LIVI AB URBE CONDITA

populi voluntate patrum regnavit.

Anci liberi iam tum,

conprensis sceleris ministris cum vivere regem et tantas esse opes Servi nuntiatum est, Suessam Pometiam exulatum ierant.

Servius marries his daughters to the sons of Tarquin. War with Veii. Institution of the census.

XLII. Nec iam publicis magis consiliis Servius quam privatis munire opes, et ne, qualis Anci liberum animus adversus Tarquinium fuerat, talis adversus se Tarquini liberum esset, duas filias iuvenibus regiis Lucio atque Arrunti Tarquiniis iungit. Nec rupit tamen fati necesantibition 10 sitatem humanis consiliis, quin invidia regni etiam inter Peropdomesticos infida omnia atque infesta faceret. portune ad praesentis quietem status bellum cum Veientibus iam enim indutiae exierant aliisque Etruscis et fortuna enituit In eo bello et virtus sumptum. 15 Tulli; fusoque ingenti hostium exercitu haud dubius rex, seu patrum seu plebis animos periclitaretur, Romam

rediit.

Adgrediturque inde ad pacis longe maximum opus, ut, quem ad modum Numa divini auctor iuris fuisset, discriminis 20 ita Servium conditorem omnis in civitate ordinumque, quibus inter gradus dignitatis fortunaeque Censum enim aliquid interlucet, posteri fama ferrent.

instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio, ex quo belli pacisque munia non viritim ut ante, sed pro habitu 25 pecuniarum fierent. Tum classes centuriasque et hunc ordinem ex censu discripsit vel paci decorum vel bello.

The reformed constitution and the Comitia Centuriata.

XLIII. Ex iis, qui centum milium aeris aut maiorem censum haberent, octoginta confecit centurias, quadragenas seniorum ac iuniorum: prima classis omnes appellati;