U. c. 643. dum refugiendumque genus, undecumque apparuiffent, parata ac difpofiA. C. 19 ta manus effet. Interea Vaccam, opulentam foro rerum venalium urbem, praefidio occupat: fimul patientiam gentis explorans, fimul opportunitate loci invitante: multi enim ibi etiam Italici generis homines & mer-. cabantur & colebant, quorum frequentiam commeatui, & jam pacatis munimento, fore confidebat. Jugurtha falutem ar mis defendereftarnit. Metello in VI. Ibi dum frumentum & alia, quae bello ufui funt, imperantur, novi ab Jugurtha cum iifdem mandatis legati veniunt: eademque confulis Frontin arte corrupti ad regem remittuntur. Jugurtha, poftquam fibi neque dari Salluft. pacem, neque negari, bellum tamen re ipfa geri, videt, amiffa maxima urbe, regni parte non contemnenda hoftibus quafi per otium explorata, follicitatos Numidarum animos, falutem armis defendere ftatuit, non fine magna fpe victoriae, quod, per loca difficilia Metellum incedere, per fpeculatores cognoverat. VII. Pergenti ad ulteriora neceffario tranfeundus collis erat, oleaftro Adias fivalt. myrtifque, & quae alia arido folo gignuntur, confitus. hunc Jugurtha, quum per occultos calles Metellum anteveniffet, cum fuis infidet, late didutis ordinibus, ne fpecies exercitus venienti objiceretur. Nec tamen ita tegi humilitate ftirpium poterat, quin Romani, ab edito monte defcendentes, quid rei effet, agnofcerent. Siftit agmen Metellus : &, dex tro latere, quod objectum hoftibus erat, triplicibus fubfidiis firmato, funditores & fagittarios gravis armaturae manipulis permifcet: equitatus in cornibus locatur. fic inftructa acie, milites pro tempore breviter cohortatus, in planitiem, quae a monte ad fluvium Muthul per millia ferme paffuum viginti protenditur, defcendit. PRENAM committit. VIII.Quum ad haec Numidae nondum moverentur, Metellus, laffitudinem fitimque militum exfpectari fentiens, P. Rutilium legatum cum expeditis cohortibus & parte equitum praemittit ad flumen, ut caftris locum cape. ret ipfe cum finiftrae alae equitibus agmen fuorum antecedit: reliquae copiae cum legato Mario fubfequuntur. Jugurtha, qui fuos, donec totus Romanorum praetergreffus exercitus effet, quietos continuerat, bis mille peditibus ad montem, unde Romani venerant, occupandum miffis, ne hoftes eo fe recipere poffent, ubi adeffe tempus incipiendae pugnae putat, figno celeriter dato, quam maximum poteft, terrorem locis omnibus infert. IX. Numidae jam ante a rege docti, alii terga hoftium caedunt, alii -lateribus circumfunduntur: miffilibus maxime rem gerunt: quoties impreffionem Romanus eques faceret, folutis ordinibus in diverfam fugam effufi, deinde recedentibus iterum inftantes. Quod fi pertinacius infequebantur, eos longius a fuis avulfos facile circumveniebant, multitudiIni Na- ne fuperiores & eo, quod adfueti Numidarum equi per plana, per afpera, pariter ufui erant; Romanos afperitas & infolentia locorum mora midarum ad jueti locis afperis. batur. X. Haec facies pugnae quum magna parte diei tenuiffet, omnibus aeftu & labore defeffis, velut tacitae induciae effe coeperunt: fpatiumque Metello fuit, vario proelii genere diftractos ordines componendi. Quod ubi factum, multifque fuis cohortationibus redintegratos militum animos videt; quatuor cohortes legionarias adverfus Numidicum peditatum conftituit, cujus pars magna pugnando defatigata fuperioribus locis confeJugurtha derat. Neque Jugurtha ullum boni ducis aut militis officium praetermifit: artibus belli par Metello; natura loci fuperior: fed virtute militum vincebatur. Vefperafcente jam die, Romani, quibus una haec falutis via int Re-fupererat, ne, ab hoftibus velut obfefli, rerum omnium, & praefertim aquae, penuria fatifcerent, vi magna connifi, fuperioribus locis hoftem expulere. Hic finis proelio fuit: majori exercitus ob victam moleftiam gaudio, quam jactura Jugurthini militis, qui levis & expeditus, per no Tandem mani. tas Liv. Epit. Orof.Salluft. Flor. III.1. tas regiones, labore pugnae languidos & locorum imperitos facillime U. c. 643. evadebat. A. C. 109. ter Bomilca XI. Interea Bomilcar, ex praecepto regis, cum elephantis & parte Etiam altepeditatus Rutilium lento gradu adfequutus, caftra communientem aggre-ro proelio inditur. Jam & Rutilius aciem ftruxerat, pulvere, quem adveniens hoftis rem Ratiexcitabat, praemonitus. idcirco pugnandi mora nulla fuit. fed elephanti lium. ramis arborum, quae propinquis flumini locis frequentes enatae fuerant, impediti disjectique, facilem Romanis victoriam praebuerunt. capti quatuor: reliqui omnes, haud pauciores triginta, occifi. Numidae, qui fpem omnem non in fua virtute, fed ferocia & robore belluarum habebant, iis circumventis, in pedes fe conjecerunt. Metellus occurrunt XÍI. Rutilius, fugatis hoftibus, de imperatore, & qui apud eum reman- Rutilius & ferant, anxius, quamquam feffos opere caftrorum & proelio milites ea- tibi dem, qua venerat, via reduxit. Res optime cogitata propemodum triftem invicem per eventum habuit. occurrente Metello, quum per obfcuram noctem u- tenebras, & trimque Jugurtha adeffe crederetur, perniciofo errore ad manus effet ventum, ni praemiffi equites explorata cognitaque omnia retuliffent. Ita majus ex vana follicitudine gaudium fuit. prope concur XIII. Metellus, duobus proeliis eadem die victor, donatis laudatifque militibus, quum minime fractum animo regem in locis faltuofis atque munitis novas cogere copias cognoviffet; de ratione belli confilio habito, ab acie ac proeliis, unde fibi pene plus incommodi, fi vinceret, quam Liv. Epit. Jugurthae, fi vinceretur, foret, ad populationem agrorum fe rationefSalluft. que fuas transfert: non alio, atque fperaverat, eventu. Quippe Numi- Nida dae, poftquam late omnia vaftari, vicos, caftella, oppida infirmiora, sello dedunt. capi incendique, puberes interfici, cetera praedae militum cedere, eaque tantum non praefente & infpectante Jugurtha fieri vident; Metello fe fuaque omnia dedere, frumentum, obfides, alia, quae imperaffet, dare, praefidia locis, quibus illi placuiffet, accipere, paffim coeperunt. Orof. XIV. Id acerbius Jugurthae, quam proelium male pugnatum, accidebat, reputanti opes fuas & famam, in qua plurimum effe fciebat, fibi quotidie minui; Metello augefcere. Si ceffaret, brevi omnes & omnia victoris fore; fin probiberet, ire fe cogi, qua Metellus praecederet, &,quem fuga elufurus fuerat, infequi. Quam deinde fpem baberet, cum incondita multitudine, ubi Romanus optallet, certaturus; qui loco fibi opportuniffimo florentes & veteranas copias amififfet? Etenim poft adverfam pugnam Numidae ad fua quifque dilapfi erant; quod moribus gentis licitum: delecti tantum equites regem in fuga comitantur. multi fe Mem Romanos XV. Igitur, quod ex praefentibus optimum videbatur, exercitum ple- Jugurtha rumque aliis locis habebat: ipfe cum lectis equitibus Romanum agmen bitis adfequebatur, carpebatque, multis hoftium, ut forte palantes adipifci po- ventibus carterat, interfectis. Homines enim & equi velociffimi, etiam quum longe pit. abeffe crederentur, nocturnis itineribus per avia plerumque loca fecuris & animo vacuis fuperveniebant. Adverfus haec incommoda Metellus providentia & difciplina pugnabat, vetito vagari milite ; & ; five lignatum aquatumve, five ad alios ufus proficifcendum effet, provifis armatorum praefidiis. Quae ubi Romae funt audita, fenatus fupplicationes ob res a Metello geftas decrevit laeta civitate, quod labantem priorum ducum focordia difciplinam famamque vir egregius refti tuiffet. petenti XVI. Dum haec ad meridiem geruntur, gravioribus Cimbrorum armis Cimbris afeptentrio inhorruit, haudquaquam pari confulis alterius fortuna. Quip-bas M. JuFor. III.3.pe M. Junius Silanus, quum ad eum, in Galliis caftra habentem, legati nins confl Cimbrorum veniffent, fi agri darentur, manus & arma fua Romanis au- negat, fpiciis offerentes, neque agros dare populum Romanum, neque illis auxiliis indigere, refponderat. Illi vi tentantes, quod impetrare precibus nequiPARS VI. H A. C. 109. citur. Vell. U. c. 643.Verant, egredientem contra confulem fignis collatis fundunt fugantque. Liv. Epit. XVII. Deinde, quum ab hoc fucceffu majorem cupitis potiundi fpem collatis vin- concepiffent, ad fenatum quofdam ex principibus legant: qui, pacatis a- Or.pro Cornimis venientes a confule coactos ad proelium, dicerent, poftquam certiora, quam nelio. vellent, adverfus Romanos experimenta virtutis dediffent, non ignavos aut inutiles Liv. Epit. futuros focios, fedes tantum & agros, unde fe fuoque alerent, velut in ftipendium pofcere. Senatus, five avaritia principum, five proelio victi, quod dediffent, potius neceffitatis, quam beneficii, fpecimen praelaturum arbitrati, legationem irritam dimiferunt. M. Minu Flor. Liv. Epit. XVIII. Cimbricum bellum infelicius geftum bonae fub idem tempus sins Scordifcos M. Minucii res confolabantur. In Thracia enim ad Hebrum flumen Scor- Eutrop. Tribal que difcorum & Triballorum ingentes copias fuderat: quum victoriam arte c.52. Jornandes fundit. adjuviffet. Numero enim fuorum diffifus, nam & Daci hoftibus auxilio Sex.Rufus. venerant, fub tempus proelii fratrem cum aeneatoribus & parva equitum ill. manu per occultos tramites circummifit: ut, pugna coepta, concinenti- XXVII. 8. bus aeneatoribus, a tergo Thracum fe oftenderet. id ex compofito fa- Frontin &tum, quum, jugis montium refonantibus, fimul confpectus pulvis terrorem magni adventantis exercitus inferret, hoftes in fugam compulit. XIX. Sed tamen paullo poft, nulla vi hominum, ceterum natura coeli & locorum, mediocris accepta clades eft; dum, victoriae fructum avidius profequente proconfule, ne hiberna quidem expeditione abftinetur. Strat. 11. 4. Nam, poft profperam dimicationem omnia, quae in citeriore Hebri ripa Flor. III.4. IV. 25. Contra Luft- XX. Eodem anno contra Lufitanos a Servilio Caepione profpere di- Eutrop. as propere micatum: fed in Hifpania citeriore L. Calpurnius Pifo interfectus eft. Cic.iu Vere. L. Pifonis Ejus Pifonis laudata continentia eft, tam religiofe diligentis, ut, annulo Appian. continentia, inter exercendum fracto, artifici fellam Cordubae in foro poni, auro- Iber. Cic. pugnatum. que palam appenfo, praefentibus omnibus annulum fieri jufferit. Scilicet. Fafti Capit. XXI. Quum ita foris temperati laetorum triftiumque eventus effent, ut plura tamen profpera nunciarentur, (nam & in ulteriore Hifpania Lufi- Eutrop. tanos Servilius Caepio vicerat) Romae cenforis atque tribunorum plebis Scen-contentionibus inquieta pars anni fuit. M. Aemilius Scaurus, quum mor- Flutt for, collcy a tuus in magiftratu collega M. Livius Drufus abdicandi neceffitatem im- Rom. c. 50. tarabilir. poneret, contra mores magiftratum retinebat. fed ad extremum, tribunis Metellus Numidiam Bafint. viris illuftr. Liv. XXVII. 51. Liv. Plut. de Fort. Rom. C. 17. carcerem minitantibus, ceflit. Aemilia tamen via cenfurae ejus monumen- Au&tor de- Claud. IX. 1. Salluft. Metellus XXIII. Metellus, arte Jugurthae fatigatus, ad obfidionem validae cu- . c. 643. jufdam urbis animum applicat: quo vel defenfa a rege, occafio pugnan- A. C. s. di; vel relicta, pretium operae victoribus foret. Ideo Zamam verfus, zamam prequae caput circa regionis erat, cum exercitu proficifcitur. Id ubi Ja-fiifitar. gurthae perfugarum indicio patefactum eft, magnis itineribus praegreffus, oppidanos confirmat, & ad virtutem cohortatur: fe, ubi res popofciffet, in tempore adfuturum. interim praefidio relinquere transfugas. bos, certo apud Romanos exitio propofito, feque & urbem pertinaciffime defenfuros. Mario ad XXIV. Ipfe, in loca quam maxime occulta digreffus, quum Marium ex Jugurthae itinere frumentatum mitti cum paucis cohortibus cognoviffet, per noctem from c Siccam advolat, quae prima poft adverfam pugnam a fe defecerat: &, Siam. egredientes jam porta Romanos nactus, cum delectis equitibus incurfat. fimul magna voce Siccenfes hortatur, ut a tergo Romanos aggrediantur; veniam praeteritorum, & infuper praemia abunde pollicitus: non vano apud leviffimam gentem confilio, ni Marius educere fuos properaffet, proelioque coepto, Numidae, fruftra retinente Jugurtha, poftquam aliquos videbant cadere, profugiffent. Zamam. XXV. Jam ad Zamam caftra Metellus pofuerat, adventuque Marii a- Aliud com criter coepta oppugnatio. neque fegnius obfeffi certabant: tamen, quia Metello ad Quadrigar. fagittis & fundis maxime res gerebatur, quibus validior, quum furfum apud Gell. mittuntur, impetus, prono jactu languet; pro meliore Romanis pugna erat: quorum & pauciores vulnerabantur, &, quod maxime opus erat, hoftes a pinnis haud difficulter defendebant. Dum ita ad muros certatur, intentique eventui, qui ad tuenda caftra relicti fuerant, cuftodiam negli gunt, Jugurtha ex improvifo cum magnis copiis irrumpit. vulnerantur Caedunturque complures: cetera turba ad urbem, ubi Metellus pugnabat, fugam intendit. nec amplius homines quadraginta reftiterunt, Romanaeque virtutis memores, quum editiorem paullo locum occupaffent, non potuerunt expugnari. Propere miffum a Metello, quod aderat equitum, & ftatim, C. Mario duce, fociorum cohortes Numidam exturbarunt caftris: ibique, quia vallum & anguftiae portarum morabantur fugam, non exigua Jugurthae militum caedes fuit. Ita neutri imperatorum ea die, quod conatus fuerat, perficere conceffum: urbemque Jugurtha, Metellus caftra tenuit. patie Zumae:& pugna cum XXVI. Poftero, difpofitis diligenter omnibus, & equitatu pro caftris locato, Romanus ad oppugnationem redit. Quam ubi commiffam effe ex clamore & tumultu rex cognovit, fubita iterum impreffione primos gurtha quofque turbat. fubveniunt alii, neque procul muris equeftre proelium conferitur, ancipiti Marte, quia Numidas, ne fuo more ftatim terga darent, peditibus intermixtis rex firmaverat. Haec omnia quum in confpe&tu oppidanorum fierent, eveniebat, ut, ubicumque vacuum a periculo tempus nacti effent, eam in partem omnes fe converterent. XXVII. C. Marius, poftquam, ex vocibus & nutu & agitatione cor- Metellus ab porum, toto animo in id fpectaculum intentos effe apparebat, confulto obfidione Zaremifit pugnam, quafi difficultate incepti deterritus: deinde illis, ftudio mae difcedit. fpectandi & cura popularium pugnantium, fui periculi oblitis, fubito magna vi fuggreditur. neque multum abfuit, quin, fcalis admotis, priufquam animadverterent obfeffi, miles in murum eniteretur. repulfus tamen eft, &, quia nox jam aderat, quies pugnandi locis omnibus facta. Conful, intelleéto fruftra fe hoc confilium volvere, quod neque capi oppidum, neque Jugurtham, nifi ex fuo commodo, cogi ad pugnandum viFlor... debat, exacta jam aeftate obfidionem folvit: praefidiifque circum urbes, quae ad fe defecerant, miffis, ceterum exercitum in provinciam, qua NuAppian. midiae proxima eft, in hibernis collocavit. Ipfe nihilo remiffior, quam fi propinquus hoftis effet, tempus, quod rebus gerundis incommodum erat, confiliis impendit: eaque baud minus ipfi profpera, quam inter bellandum arma, fuerunt. H 2 XXVIII. Saliuft. apud Valef. Salluft. V. c. 643. XXVIII. Quippe Bomilcar, fpe impunitatis & fua omnia retinendi, A. C.109.ad proditionem illectus, perfuadet regi, ut, miffis denuo legatis, fe fuaque Dio apud iterum dedi-omnia in fidem Metelli fine exceptione dedat. Romanus callido confilio, non Fulv. Urfin. sionem effert, fimul, fed per vices, argentum, obfides, arma, elephantos tradi; ca Eiterum emittit. 17. c. 644. Ser. Sulpi 62. ptivos reddi; poftremo perfugas adduci jubet. Omnia obedienter facta: Salluft. c. Salluft. c. 38. 62. XXIX. His ita peractis, regem ad fe Tyfdrum venire imperator jubet, Salluft. c. uti cetera mandentur. ille, confcientia & metu anxius, quem etiam ex Romanis Metelli gloriae infenfi quidam acuebant, praecipua C. Marii malignitate, quamquam omnibus ferme inftrumentis belli fpoliatus, obfides praeterea trecentos dederat, arma, quam ullam aliam fpem, tentare Orof. maluit. Salluft. Pigh. Ann. XXX. Quum his rebus gerundis circumactus annus effet, Romae Ser. FaftiCapit A. C. 108. Sulpicius Galba, M. Aurelius Scaurus confulatum aufpicantur. Scaurus cio, M. Au in Hortenfii locum factus erat, qui defignatus, morte, an alio quo cafu relio Coff. praepeditus, magiftratum non iniit. Multa deinde nunciata prodigia. Jul. Obfeq. Hortenfus avis incendiaria vifa in urbe, buboque confpectus fuerat: & in latomiis Cof.defign. non init. homo ab homine adefus. Ob hoc prodigium per triginta ingenuos paProdigia trimos & matrimos, totidemque virgines, in infula Cimolia facrificatum. Nurfiae geminos mulier ingenua pepererat, puellam membris omnibus integris; puerum alvo patente, ut inteftinum confpiceretur, pofteriore parte folida, qui voce miffa exfpiravit. lacte quoque bis eo anno pluit, & inundationes magnae fuerunt: &, intumefcente Pado & Arretino ftagno, multa hominum millia aquis funt obruta. XXXI. Quum deinde confules de provinciis fenatum confuluiffent quae decretae ipfis fuerint, in obfcuro; Q. Metello imperium in Numidia prorogatum effe, certum eft. Quia tamen interfecto in Hifpania Pifoni fucceffiffe Galbam lego, confulem Galbam, ob gravioris forte belli Appian. Iminas exortas, eo miffum, inclinat animus, ut credam. neque levis eft fu- ber. fpicio ex rebus poftea fequutis, Scauro confuli provinciam Galliam eveEnft niffe. Luftrum tertium & fexagefimum his confulibus conditum effe, Caconditum pitolina marmora demonftrant. Cenforum nomina ignorantur: nifi quod oxidunt. LXII, 27. Q. Fabium Allobrogicum, C. Licinium Getam fuiffe confentaneum eft. Verr. Plut. Mar Yaccenfes XXXII. Igitur Jugurtha, renovato bello, quum vi, fraude, pecunia,. praefidium omnes atque omnia verfaret atque volveret, tandem Vaccenfium princi- Salluft. Romanum pes ad occidendum Metelli praefidium impulit. Certo die, qui feftus per omnem Africam lafcivia & conviviis duci confueverat, eoque tegendis infidiis aptior habebatur, centuriones, tribuni, ipfeque T. Turpilius Silanus, quem praefectum fabrum fecum duxerat Metellus, & praefidio Vaccenfi praefecerat, diverfi ab oppidanis invitantur: deinde fuper menfas ad unum omnes praeter Turpilium interficiuntur. Sublato inde clamore, quum milites inopinato terrore perculfos, praeterea inermes, & fine imperio palantes invafiffent; plebs Numidarum,pro levitate gentis rebus novis laeta, momento fe aggregat. Romani plerique inulti cadunt, quia neque arma fuppetebant, nec effugium ufquam erat, quod Vaccenfes miffo fub tempus caedis praefidio, arcem, ubi figna fcutaque Ro |