mos suas invitant: eos omnis praeter Turpilium inter epulas obtruncant: postea milites, palantis, inermos, quippe in tali die ac sine imperio, adgrediuntur. Idem plebes facit, pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum incitati, quîs, acta consiliumque ignorantibus, tumultus' ipse et res novae satis placebant.

LXVII. ROMANI milites, improviso metu incerti ignarique, quid potissumum facerent, trepidare ad arcem oppidi, ubi signa et scuta erant: praesidium hostium, portae ante clausae, fugam prohibebant; ad hoc mulieres puerique pro tectis aedificiorum saxa, et alia, quae locus praebebat, certatim mittere. Ita neque caveri anceps malum, neque a fortissumis infirmissumo generi resisti posse juxta boni malique, strenui et imbelles, inulti2 obtruncati. In ea3 tanta asperitate, saevissumis Numidis et oppido undique clauso, Turpilius unus ex omnibus Italicis profugit intactus. Id misericordiane hospitis, an pactione, an casu, ita evenerit, parum comperimus; nisi, quia illi in tanto malo turpis vita fama integra potior, improbus intestabilisque videtur.

LXVIII. METELLUS, postquam de rebus Vagae actis comperit, paullisper moestus e conspectu abit : deinde, ubi ira, et aegritudo permixta, cum maxuma cura, ultum ire injurias festinat, legionem, cum qua hiemabat, et, quam plurimos potest, Numidas equites pariter cum occasu solis expeditos educit: et postera die circiter horam tertiam pervenit in quamdam planitiem, locis paullo superioribus circumventam. Ibi milites, fessos itineris magnitudine, et jam abnuentis omnia, docet, oppidum Vagam non amplius mille passuum abesse :

2 Juxta

1 Tumultus &c., the very uproar and prospect of a change. inulti, indiscriminately and without revenge.- -3 In ea &c., in these so cruel circumstances, the Numidians venting their utmost fury. Nisi quia, at all events, since. Improbus &c., a worthless and contemptible character. E conspectu abit, retires from society. Ubi ira &c., when the combined influence of anger and vexation roused him to action.

L

decere illos reliquum laborem aequo animo pati, dum pro civibus suis,' viris fortissumis atque miserrumis, poenas caperent: praeterea praedam benigne ostentat." Sic animis eorum arrectis, equites in primo late,3 pedites quam artissume ire, signa occultare, jubet.

;

LXIX. VAGENSES, ubi animum advortere, ad se vorsum exercitum pergere, primo, uti erat res, Metellum rati, portas clausêre; deinde, ubi neque agros vastari, et eos, qui primi aderant,* Numidas equites, vident, rursum Jugurtham arbitrati, cum magno gaudio obvii procedunt. Equites peditesque, repente signo dato, alii volgum effusum oppido caedere; alii ad portas festinare pars turris capere: ira atque praedae spes amplius,5 quam lassitudo, posse. Ita Vagenses biduum modo ex perfidia laetati: civitas magna et opulens poenae cuncta, aut praedae, fuit. Turpilius, quem, praefectum oppidi, unum ex omnibus profugisse supra ostendimus, jussus a Metello caussam dicere, postquam sese parum expurgat, condemnatus, verberatusque, capite poenas solvit : nam is civis ex Latios erat.

LXX. PER idem tempus Bomilcar, cujus impulsu Jugurtha deditionem, quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi, et ipse eum suspiciens, novas res cupere; ad perniciem ejus dolum quaerere; diu noctuque fatigare animum; denique omnia tentando socium10 sibi adjungit Nabdalsam, hominem nobilem, magnis opibus, carum acceptumque popularibus suis; qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare, et omnis res exsequi, solitus erat, quae Jugurthae," fesso,

2 Benigne

Pro civibus suis, for the inurder of their countrymen.ostentat, he liberally promises.- 3 Late, with an extended front.Qui primi aderant, who were in the van. Amplius &c., overcame all the effects of fatigue. Ex perfidia, since their treachery.Cuncta fuit, was wholly given up. Civis ex Latio, a native of Latium (and not of Rome, for by the Porcian law no one could bind, scourge, or put to death a Roman citizen). Fatigare animum, he racked his mind. 10 Socium &c., he engages as an associate. Quae Jugur thae &c., which Jugurtha could not overtake from fatigue or from being engaged in more important business.

2

aut majoribus adstricto, superaverant: ex quo illi gloria opesque inventae. Igitur utriusque consilio dies insidiis statuitur: cetera, uti res posceret, ex tempore1 parari placuit. Nabdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna Romanorum jussus habebat, ne ager, inultis hostibus, vastaretur. Is postquam, magnitudine facinoris perculsus, ad tempus non venit, metusque rem impediebat; Bomilcar, simul cupidus incepta patrandi, et timore socii anxius, ne, omisso vetere consilio, novum quaereret, litteras ad eum per homines fidelis mittit, mollitiem secordiamque viri accusari: testari deos, per quos juravisset, praemia Metelli in pestem3 ne converteret: Jugurthae exitium adesse; ceterum, suane, an virtute Metelli, periret, id modo agitari : proinde reputaret cum animo suo, praemia, an cruciatum, mallet.

LXXI. SED, cum hae litterae adlatae, forte Nabdalsa, exercito corpore fessus, in lecto quiescebat; ubi, cognitis Bomilcaris verbis, primo cura, deinde, uti aegrum animum solet, somnus cepit. Erat ei Numida quidam negotiorum curator, fidus acceptusque, et omnium consiliorum, nisi novissumi, particeps. Qui, postquam adlatas litteras audivit, ex consuetudine ratus opera aut ingenio suo opus esse, in tabernaculum introivit; dormiente illo, epistolam, super caput in pulvino temere positam, sumit ac perlegit; dein propere, cognitis insidiis, ad regem pergit. Nabdalsa, post paullo experrectus, ubi neque epistolam reperit, et rem omnem, uti acta, cognovit, primo indicem persequi conatus; postquam id frustra fuit, Jugurtham placandi gratia accedit : quae ipse paravisset, perfidia clientis sui praeventa: lacrumans obtestatur per amicitiam, perque sua3 antea

1 Ex tempore, by the exigencies of the moment. 2 Inultis hostibus, by the enemy with impunity. In pestem, to their common destruction. Id modo agitari, that the only question was. Cognitis &c., having perused Bomilcar's letter. Omnium &c., his confidant in all his plans except the last. Quae ipse &c., he assures him that what he himself had intended had been anticipated.-8 Perque sua &c., and by his foriner faithful services.

_7

fideliter acta, ne super tali scelere suspectum sese haberet.

LXXII. AD ea rex aliter, atque1 animo gerebat, placide respondit. Bomilcare, aliisque multis, quos socios insidiarum cognoverat, interfectis, iram oppresserat, ne qua ex eo negotio seditio oriretur. Neque post id locorum2 Jugurthae dies aut nox ulla quieta fuêre: neque loco, neque mortali cuiquam, aut tempori, satis credere : civis, hostis, juxta metuere: circumspectare omnia, et omni strepitu pavescere: alio atque alio loco, saepe3 contra decus regium, noctu requiescere: interdum, somno excitus, arreptis armis tumultum facere: ita formidine, quasi vecordia, exagitari.

LXXIII. IGITUR Metellus, ubi de casu Bomilcaris, et indicio patefacto, ex perfugis cognovit, rursus, tamquam ad integrum bellum, cuncta parat festinatque. Marium, fatigantem1 de profectione, simul et invitum, et offensum sibi, parum idoneum ratus, domum dimittit. Et Romae plebes, litteris, quae de Metello ac Mario missae erant, cognitis, volenti animo de ambobus acceperant. Imperatori nobilitas, quae antea decori, invidiae esse at illi alteri generis humilitas favorem addiderat: ceterum in utroque3 magis studia partium, quam bona aut mala sua, moderata. Praeterea seditiosi magistratus volgum exagitare, Metellum omnibus concionibus capitis arcessere, Marii virtutem in majus celebrare. Denique plebes sic accensa, uti opifices agrestesque omnes, quorum res fidesque in manibus sitae erant, relictis operibus, frequentarent' Marium, et sua necessaria post

1 Aliter atque &c., very differently from his real sentiments.2 Post id locorum &c., after that time had Jugurtha any rest day or night.Saepe &c., often in places inconsistent with the dignity of a king. Fatigantem &c., importuning him for leave of absence, and both reluctant to serve him. In utroque &c., in either case party spirit had more sway than their good or bad qualities. Quorum res &c., whose livelihood and credit depended on their handiwork. Frequentarent &c., crowded round Marius, and preferred his advancement to their own em. ployments.

illius honorem ducerent. Ita, perculsa nobilitate, post multas tempestates novo homini consulatus mandatur: et postea populus, a tribuno plebis, Manilio Mancino, rogatus, QUEM VELLET CUM JUGURTHA BELLUM GERERE, frequens Marium jussit. Senatus paullo ante Metello decreverat: ea res3 frustra fuit.

2

LXXIV. EODEM tempore Jugurtha, amissis amicis, quorum plerosque ipse necaverat, ceteri formidine, pars ad Romanos, alii ad regem Bocchum, profugerant ; cum neque bellum geri sine administris posset, et novorum fidem in tanta perfidia veterum experiri periculosum duceret, varius1 incertusque agitabat: neque illi res, neque consilium, aut quisquam hominum satis placebat : itinera praefectosque in dies mutare: modo advorsum hostes, interdum in solitudines pergere: saepe in fuga, ac post paullo spem in armis habere: dubitare, virtuti popularium, an fide, minus crederet: ita, quocumque intenderat, res advorsae erant. Sed, inter eas moras, repente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numidae ab Jugurtha pro tempore parati instructique: dein proelium incipitur. Qua in parte rex adfuit, ibi aliquamdiu certatum: ceteri omnes [ejus milites] primo concursu pulsi fugatique. Romani signorum et armorum aliquanto numero, hostium paucorum potiti: nam ferme Numidas in omnibus proeliis pedes magis, quam arma tuta sunt.

LXXV. EA fuga, Jugurtha, impensius modos rebus suis diffidens, cum perfugis et parte equitatûs in solitudines, dein Thalam pervenit, in oppidum magnum et opulentum, ubi plerique thesauri, filiorumque ejus

1 Post multas &c., after a long period of years.2 Quem vellet gerere, who was their choice for carrying on. Ea res &c., that appointment fell to the ground. Varius &c., was distracted and uncertain what to do. Quocumque &c., wherever he turned his steps, things were against him. Pro tempore, as the exigency of the moment would allow. Paucorum hostium, an inconsiderable number of prisoners.

5

Impen

sius modo, more than ever. Filiorumque &c., and where the royal children were kept and educated..