animo jam invaserat.1 Itaque non, ut antea, cum praedatoria manu,2 sed magno exercitu comparato, bellum gerere coepit, et aperte totius Numidiae imperium petere. Ceterum, qua pergebat, urbis, agros vastare, praedas agere; suis animum, terrorem hostibus angere.

XXI. ADHERBAL, ubi intellegit, eo processum,3 uti regnum aut relinquendum esset, aut armis retinendum, necessario copias parat, et Jugurthae obvius procedit. Interim haud longe a mari prope Cirtam1 oppidum utriusque consedit exercitus: et, quia die' extremum erat, proelium non inceptum. Ubi plerumque noctis processit, obscuro etiam tum lumine, milites Jugurthini, signo dato, castra hostium invadunt: semisomnos partim, alios arma sumentes, fugant funduntque: Adherbal cum paucis equitibus Cirtam profugit, et, ni multitudo togatorum fuisset, quae Numidas insequentes moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patratum bellum foret. Igitur Jugurtha oppidum circumsedit, vineis turribusque et machinis omnium generum expugnare adgreditur; maxume festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proclium factum Romam ab Adherbale missos audiverat. Sed, postquam senatus de bello eorum accepit, [tres adolescentes] in Africam legantur, qui ambo reges adeant,' senatûs populique Romani verbis10 nuncient, velle et censere,' eos ab armis discedere; de controversiis suis jure potius, quam bello, disceptare; ita13 seque illisque dignum fore.

12

11

1 Animo jam invaserat, had already grasped in idea.-2 Cum praedatoria manu, with a marauding party. Eo processum, that things · had come to such a pass.- 4 Cirtam, still existing under the name of Constantina, and at the present moment a dependency by conquest of the French empire.- -5 Quia die (for diei) &c., because the day was far spent. • Obscuro etiam &c., when now there was a faint dawn of light. Togatorum, of Romans (from their distinguishing national garb the toga, as the Greeks were termed palliati, and a section of the Gauls traccati).

Tempus legatorum antecapere, to finish the war before the arrival of the ambassadors. Qui adeant, to wait upon.-10 Verbis, in the name. Velle et censere, that it was their will and pleasure. De controversiis &c., decide their quarrel rather by an appeal to law than by war.18 Ita, that such conduct would be worthy both of them (the

XXII. LEGATI in Africam maturantes veniunt, eo magis, quod Romae, dum proficisci parant, de proelio facto et oppugnatione Cirtae audiebatur: sed is rumor clemens erat. Quorum Jugurtha accepta oratione respondit, sibi neque majus" quidquam, neque carius, auctoritate senati: ab adolescentia ita enisum, uti ab optumo quoque probaretur: virtute, non malitia, P. Scipioni, summo viro, placuisse: ob easdem artis ab Micipsa, non penuria liberorum, in regnum adoptatum: ceterum, quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum injuriam minus tolerare: Adherbalem dolis vitae suae insidiatum ; quod ubi comperisset, sceleri obviam îsse: populum Romanum neque recte, neque pro bono,' facturum, si ab jure gentium sese prohibuerint: postremo de omnibus rebus legatos Romam brevi missurum. Ita utrique digrediuntur. Adherbalis adpellandi copia non fuit.

XXIII. JUGURTHA, ubi eos Africa decessisse ratus est, neque propter loci naturam Cirtam armis expugnare potest; vallo atque fossa moenia circumdat, turris exstruit, easque praesidiis firmat: praeterea dies, noctes, aut per vim aut dolis tentare: defensoribus moenium praemia modo, modo formidinem, ostentare; suos hortando ad virtutem erigere; prorsus intentus, cuncta parare. Adherbal, ubi intellegit omnis suas fortunas in extremo sitas, hostem infestum,10 auxilii spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum trahi non posse; ex his, qui una Cirtam profugerant, duo maxume impigros delegit, eos multa pollicendo, ac miserando casum

senate and Roman people), and of the two princes. Clemens erat, was much softened. Accepta oratione, having heard their represen tation. Majus, more respected.- - Virtute non malitia placuisse, by virtuous conduct, not by wicked practices, he had gained the favour of. — Quo plura bene &c., the more honourably and gallantly he had behaved through life, the less could his spirit brook ill usage. the villanous attempt. Pro bono, for the public good.formidinem ostentare, at another time worked upon their fears. extremo sitas, desperate.-10 Infestum, bent on his destruction.

Sceleri, 8 Modo In

suum, confirmat, uti per hostium munitiones' noctu ad proxumum mare, dein Romam, pergerent.

5

XXIV. NUMIDAE paucis diebus jussa efficiunt: litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia haec fuit: "Non mea culpa saepe ad vos oratum mitto, Patres conscripti, sed vis Jugurthae subigit: quem tanta lubido exstinguendi me invasit, uti neque vos, néque deos immortalis, in animo habeat; sanguinem meum, quam omnia, malit. Itaque quintum jam mensem, socius et amicus populi Romani, armis obsessus teneor: neque mihi Micipsae patris beneficia neque vestra decreta auxiliantur: ferro, an fame, acrius urguear, incertus sum. Plura de Jugurtha scribere dehortatur fortuna mea etiam antea expertus sum, parum fidei miseris esse: nisi tamen intellego, illum supra, quam ego sum, petere, neque simul amicitiam vestram et regnum meum sperare: utrum gravius existumet, nemini occultum est. Nam initio occidit Hiempsalem, fratrem meum; dein patrio regno me expulit:-quae sanes fuerint nostrae injuriae, nihil ad vos. Verum nunc vestrum regnum armis tenet: me, quem imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet: legatorum verba quanti fecerit, pericula mea declarant. Quid reliquum, nisi vis vestra, quo moveri possit? Nam ego quidem vellem, et haec quae scribo, et quae antea in senatu questus sum, vana forent1o potius, quam miseria mea fidem verbis faceret. Sed, quoniam eo natus sum, ut Jugurthae" scelerum ostentui essem, non jam mortem

.4

↑ Per hostium munitiones, through the enemy's lines. -2 Uti in animo habeat, that he regards. 3 Armis obsessus, blocked up by an armed force. Parum fidei miseris esse, that little credit is given to the unfortunate. -5 Nisi tamen intellego &c., one thing however I understand, that he aims at more than my life. Gravius, of greater importance. - Nemini occultum est, is obvious to every one. -8 Quae sane &c.; these I grant were injuries done to us, and had no reference to you. Legatorum &c., how little he regarded the representations of the ambas sadors.10 Vana forent &c., were groundless rather than that my misery should gain credibility to my words.11 Eo ut Jugurthae &c., on purpose to be a monument of the villany of Jugurtha.

neque aerumnas, tantummodo inimici1 imperium, et cruciatus corporis, deprecor. Regno Numidiae, quod vestrum est, uti lubet, consulite : me ex manibus impiis eripite, per majestatem imperii, per amicitiae fidem ; si ulla apud vos memoria avi mei, Masinissae."

XXV. His litteris recitatis, fuêre, qui exercitum in Africam mittendum censerent, et quam primum Adherbali subveniundum; de Jugurtha1 interim uti consuleretur, quoniam non paruisset legatis. Sed ab îsdem regis fautoribus summa ope enisum, ne decretum fieret. Ita bonum publicum, ut in plerisque negotiis solet, privata gratia devictum. Legantur tamen in Africam majores natu, nobiles, amplis honoribus: in quîs M. Scaurus, de quo supra memoravimus, consularis, et tum senati princeps. Hi, quod in invidia res erat simul, et ab Numidis obsecrati, triduo navim escendere: dein brevi Uticam adpulsi, litteras ad Jugurtham mittunt, quam ocissume ad provinciam accedat; seque ad eum ab senatu missos. Ille, ubi accepit, homines claros, quorum auctoritatem Romae pollere audiverat, contra inceptum suum venisse; primo commotus, metu atque lubidine divorsus agitabatur. Timebat iram senati [ni paruisset legatis]: porro animus, cupidine caecus, ad inceptum scelus rapiebat. Vicit tamen in avido ingenio pravum consilium.10 Igitur, exercitu circumdato, summa vi Cirtam irrumpere nititur, maxume sperans, 11 diducta manu hostium, aut vi aut dolis sese casum victoriae inventurum. Quod ubi secus procedit, neque quod inten

1 Inimici &c., falling into the power of my enemy, and the bodily tortures he has prepared for me. 2 Regno consulite, dispose of the kingdom. Per amicitiae fidem, by the honour of our alliance. De Jugurtha &c., that the case of Jugurtha for disobedience to the ambassadors should in the mean time be taken into consideration.5 Fautori bus, partisans. Privata gratia devictum, was made to stoop to the interest of individuals. Amplis honoribus, who had enjoyed the chief honours of the state.- -8 In invidia res erat, the conduct of Jugurtha was unpopular. Metu &c., he was distracted at once by fear and ambition. 10 Vicit pravum consilium, "the worse appeared the better counsel."- -11 Maxume sperans, hoping above all things.

derat efficere potest, uti prius, quam legatos conveniret, Adherbalis potiretur; ne amplius morando Scaurum, quem plurimum metuebat, incenderet, cum paucis equitibus in provinciam venit. Ac, tamen etsi senati verbis minae graves nunciabantur, quod2 oppugnatione non desisteret, multa tamen oratione consumta legati frustra3 discessêre.

XXVI. EA postquam Cirtae audita sunt, Italici,' quorum virtute moenia defensabantur, confisi, deditione facta, propter magnitudinem populi Romani inviolatos sese fore, Adherbali suadent, uti seque et oppidum Jugurthae tradat; tantum ab eo vitam paciscatur; de ceteris senatui curae fore. At ille, tametsi omnia potiora fide Jugurthae rebatur; quia penes cosdem, si advorsaretur, cogendi potestas erat, ita, uti censuerant Italici, deditionem facit. Jugurtha in primis Adherbalem excruciatum necat: dein omnis puberes, Numidas et negotiatores promiscue, uti quisque armatis obvius, interfecit.

10

11

XXVII. QUOD postquam Romae cognitum, et res in senatu agitari coepta, îdem illi ministri regis interpellando, ac saepe gratia interdum jurgiis9 trahendo tempus, atrocitatem facti leniebant." Ac, ni C. Memmius, tribunus plebis designatus, vir acer," et infestus potentiae nobilitatis, populum Romanum edocuisset, id agi, uti per12 paucos factiosos Jugurthae scelus condonaretur, profecto omnis invidia prolatandis consultationibus dilapsa erat;13 tanta vis gratiae, atque pecuniae regis.

1 Uti Adherbalis &c., to get Adherbal into his power.-2 Nunciabantur quod &c., were denounced against him for not raising the siege. 3 Frustra, without effecting any thing. Italici, alluded to in chap. 21, in the term togatorum. Inviolatos, secure from harm.-6 Tantum ab &c., to stipulate with him only for life; that the senate would charge themselves with the rest. Promiscue, without distinction.8 Ministri, agents.- - Jurgiis, by wrangling.- 10 Leniebant, endeavoured to soften. Vir acer, a man of determined spirit.12 Id agi, uti per &c., that it was the object of a small party in the senate that. 13 Dilapsa erat (for esset), would have subsided.

H