Fuere qui, auro corrupti, elephantos Jugurthæ traderent: alii perfugas vendere: pars ex pacatis prædas agebant: tanta vis avaritiæ in animos eorum, veluti tabes, invaserat. At Cassius, (prætor) (perlata rogatione a C. Memmio, ac perculsa omni nobilitate, ad Jugurtham proficiscitur eique timido, et ex conscientia diffidenti rebus suis, persuadet, "quo se populo Romano dedisset, ne vim, quam misericordiam ejus, experiri mallet." Privatim præterea fidem suam interponit, quam ille non minoris, quam publicam ducebat: talis ea tempestate fama de Cassio erat.

XXXIII. Igitur Jugurtha, contra decus regium, cultu quam maxume miserabili, cum Cassio Romam venit: ac, tamen etsi in ipso magna vis animi erat, confirmatus ab omnibus quorum potentia aut scelere cuncta ea gesserat, quæ supra diximus, C. Bæbium tribunum plebis magna mercede parat, cujus impudentia contra jus et injurias omnis munitus foret. At C. Memmius, advocata concione; quamquam regi infesta plebes erat, et pars in vincula duci jubebat, pars, ni socios sceleris sui aperiret, more majorum, de hoste supplicium sumi; dignitati, quam iræ magis consulens, sedare motus, et animos eorum mollire, postremo confirmare, fidem publicam per sese inviolatam fore. Post, ubi silentium cœpit, producto Jugurtha, verba facit, Romæ Numidiæque facinora ejus memorat, scelera in patrem, fratresque ostendit: "quibus juvantibus, quibusque ministris ea egerit, quamquam intellegat populus Romanus ; tamen velle manifesta magis ex illo habere: si vera aperiat, in fide et clementia populi Romani magnam spem illi sitam: sin reticeat, non sociis saluti fore; sed se suasque spes corrupturum."

XXXIV. Deinde, ubi Memmius dicundi finem fecit, et Jugurtha respondere jussus est, C. Bæbius tribunus plebis, quem pecunia corruptum supra diximus, regem tacere jubet ac, tamen etsi multitudo, quæ in concione aderat,

vehementer accensa, terrebat eum clamore, voltu, sæpe impetu atque aliis omnibus, quæ ira fieri amat, vicit tamen impudentia. Ita populus ludibrio habitus ex concione decedit; Jugurthæ Bestiæque et ceteris, quos illa quæstio exagitabat, animi augescunt.

XXXV. Erat ea tempestate Romæ Numida quidam, nomine Massiva, Gulussæ filius, Masinissæ nepos; qui, quia, in dissensione regum, Jugurthæ adversus fuerat, dedita Cirta et Adherbale interfecto, profugus ex Africa abierat. Huic Sp. Albinus, qui proxumo anno post Bestiam cum Q. Minucio Rufo consulatum gerebat, persuadet, quoniam ex stirpe Masinissæ sit, Jugurtham ob scelera invidia cum metu urgueat; regnum Numidiæ ab senatu petat. Avidus consul belli gerundi, movere quam senescere omnia malebat: ipsi provincia Numidia; Minucio Macedonia evenerat. Quæ postquam Massiva agitare cœpit, neque Jugurthæ in amicis satis præsidii est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat; Bomilcari, proxumo ac maxume fido sibi, imperat, "pretio, sicuti multa confecerat, insidiatores Massivæ paret, ac maxume occulte; sin id parum procedat, quovis modo Numidam interficiat." Bomilcar mature regis mandata exsequitur: et, per homines talis negotii artifices, itinera egressusque ejus, postremo loca atquc tempora cuncta explorat: deinde, ubi res postulabat, insidias tendit. Igitur unus ex eo numero qui ad cædem parati erant, paulio inconsultius Massivam adgreditur, illum obtruncat: sed ipse deprehensus, multis hortantibus, et imprimis Albino consule,(indicium profitetur, Fit reus magis ex æquo bonoque, quam ex jure gentium Bomilcar, comes ejus, qui Romam fide publica venerat. At Jugurtha, manifestus tanti sceleris, non prius omisit contra verum niti, quam animum advortit, supra gratiam atque pecuniam suam invidiam facti esse. Igitur, quamquam in priore actione ex amicis quinquaginta vades

dederat; regno magis, quam vadibus consulens, clam in Numidiam Bomilcarem dimittit, veritus, ne reliquos popularis metus invaderet parendi sibi, si de illo supplicium (sumptum foret.) Et ipse paucis diebus eodem profectus est, jussus ab senatu Italia decedere. Sed, postquam Roma egressus est, fertur sæpe eo tacitus respiciens postremo dixisse, “urbem venalem et mature perituram, xxx si emptorem invenerit!"

XXXVI. Interim Albinus, renovato bello, commeatum, stipendium, aliaque quæ militibus usui forent, maturat in Africam portare; ac statim ipse profectus, uti ante comitia, quod tempus haud longe aberat, armis, aut deditione, aut quovis modo bellum conficeret. At contra Jugurtha trahere omnia, et alias, deinde alias moræ caussas facere polliceri deditionem, ac deinde metum simulare: cedere instanti, et paullo post, ne sui diffiderint, instare ita belli modo, modo pacis mora, consulem ludificare. Ac fuere, qui tum Albinum haud ignarum consilii regis existumarent, neque ex tanta properantia tam facile tractum bellum socordia magis, quam dolo, crederent. Sed postquam, dilapso tempore, comitiorum dies adventabat, Albinus, Aulo fratre in castris pro præ tore relicto, Romam decessit.

XXXVII. Ea tempestate Romæ seditionibus tribuniciis atrociter respublica agitabatur. P. Lucullus et L. Annius, tribuni plebis, resistentibus collegis, continuare magistratum nitebantur: quæ dissensio totius anni comitia impediebat. Ea mora in spem adductus Aulus, quem pro prætore in castris relictum supra diximus, aut conficiundi belli, aut terrore exercitus ab rege pecuniæ capiundæ, milites mense Januario ex hibernis in expeditionem evocat: magnisque itineribus, hieme aspera, pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant. Quod quamquam et sævitia temporis, et opportunitate loci, neque capi, neque obsideri poterat, (nam circum murum,

situm in prærupti montis extremo, planicies limosa hiemalibus aquis paludem fecerat,) tamen, aut sunulandi gratia, quo regi formidinem adderet, aut cupidine cæcus ob thesauros oppidi potiundi, vineas agere, aggerem jacere, alia, quæ incepto usui forent, properare.

XXXVIII. At Jugurtha, cognita vanitate atque imperitia legati, subdole ejus augere amentiam: missitare supplicantis legatos: ipse, quasi vitabundus, per saltuosal loca et tramites exercitum ductare. Denique Aulum spe pactionis perpulit, uti, relicto Suthule, in abditas regiones sese, veluti cedentem, insequeretur; (ita delicta occultiora fuere.) Interea per homines callidos die noctuque exercitum temptabat: centuriones ducesque turmarum, partim uti transfugerent, corrumpere; alii, signo dato, locum uti desererent. Quæ postquam ex sententia instruit, intempesta nocte, de improviso multitudine Numidarum Auli castra circumvenit. Milites Romani, perculsi tumultu insolito, arma capere alii, alii se abdere, pars territos confirmare; trepidare omnibus locis: vis magna hostium; cœlum nocte atque nubibus obscuratum; periculum anceps: postremo fugere, an manere, tutius foret, in incerto erat. Sed ex eo numero, quos paullo ante corruptos diximus, cohors una Ligurum, cum duabus turmis Thracum, et paucis gregariis militibus, transiere ad regem: et centurio primi pili tertiæ legionis, per munitionem, quam, uti defenderet, acceperat, locum hostibus introeundi dedit: eaque Numidæ cuncti irrupere. Nostri fœda fuga, plerique abjectis armis, proxumum collem occupavere. Nox atque præda castrorum hostis, quo minus victoria uterentur, (remorata sant. Deinde Jugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit: "tametsi ipsum cum exercitu fame, ferroque clausum tenet, tamen se humanarum rerum memorem, si secum fœdus faceret, incolumes omnis sub jugum missurum: præterea, uti diebus decem Numidia decederet." Quæ

quamquam gravia et flagitii plena erant, tamen, quia mortis metu mutabantur, sicuti regi lubuerat, pax convenit.

XXXIX. Sed, ubi ea Romæ comperta sunt, metus atque mœror civitatem invasere: pars dolere pro gloria imperii pars insolita rerum bellicarum timere libertati : Aulo omnes infesti, ac maxume qui bello sæpe præclari fuerant, quod armatus dedecore potius, quam manu salutem quæsiverat. Ob ea consul Albinus ex delicto. fratris invidiam, ac deinde periculum timens, senatum de fœdere consulebat: et tamen interim exercitui supplementum scribere: ab sociis et nomine Latino auxilia arcessere denique omnibus modis festinare. Senatus ita, uti par fuerat, decernit, suo atque populi injussu nullum potuisse fœdus fieri. Consul impeditus a tribunis plebis, ne, quas paraverat copias, secum portaret, paucis diebus in Africam proficiscitur: nam omnis exercitus, uti convenerat, Numidia deductus, in provincia hiemabat. Postquam eo venit; quamquam persequi Jugurtham et mederi fraternæ invidiæ animo ardebat; cognitis militibus, quos præter fugam,(soluto imperio, licentia atque lascivia corruperat, ex copia rerum statuit, sibi nihil agitandum.

XL. Interim Romæ C. Mamilius Limetanus, tribunus plebis, rogationem ad populum promulgat, "uti quæreretur in eos, quorum consilio Jugurtha senati decreta neglegisset; quique ab eo in legationibus, aut imperiis pecunias accepissent; qui elephantos, quique perfugas tradidissent; item qui de pace, aut bello, cum hostibus pactiones fecissent." Huic rogationi, partim conscii sibi, alii ex partium invidia pericula metuentes, quoniam aperte resistere non poterant, quin illa et alia talia placere sibi faterentur, occulte per amicos, ac maxume per homines nominis Latini et socios Italicos impedimenta parabant. Sed plebes, incredibile memoratu est, quam intenta fuerit,