XXXVI. 23 In medio sarcinas conjiciunt: armati suis U. C. 458. quisque ordinibus instruunt aciem. Jam exiguum inter duas A. C. 294, acies erat spatium: et stabant exspectantes dum ab hostibus prius impetus, prius clamor inciperet. Neutris animus est ad pugnandum: diversique integri atque intacti abissent, ni cedenti instaturum alterum timuissent. sua sponte inter invitos tergiversantesque segnis pugna, clamore incerto atque impari, cœpit: nec vestigio quisquam movebatur. Tum consul Romanus, ut rem excitaret, equitum paucas turmas extra ordinem immisit: quorum quum plerique delapsi ex equis essent, et alii turbati; et ab Samnitium acie ad opprimendos eos qui ceciderant, et ad suos tuendos ab Romanis procursum est. Inde paululum irritata pugna est. sed aliquando et impigre magis, et plures procurrerant Samnites: et turbatus eques sua ipse subsidia territis equis proculcavit. hinc fuga cœpta totam avertit aciem Romanam. Jamque in terga fugientium Samnites pugnabant, quum consul equo prævectus ad portam castrorum, ac statione equitum ibi opposita, edictoque, ut quicunque ad vallum pergeret, sive ille Romanus, sive Samnis esset, pro hoste haberent, 24 hæc ipsa minitans, obstitit profuse tendentibus suis in castra. Quo pergis, inquit, miles? et hic arma et viros invenies: nec vivo consule tuo nisi victor castra intrabis. Proinde elige, cum cive, an hoste pugnare malis. Hæc dicente consule, equites infestis cuspidibus circumfunduntur, ac peditem in pugnam redire jubent. Non virtus solum consulem, sed fors etiam adjuvit, quod non institerunt Samnites: spatiumque circumagendi signa, vertendique aciem a castris in hostem fuit. Tum alii alios hortari, ut repeterent pugnam: centuriones ab signiferis rapta signa inferre, et ostendere suis, paucos et ordinibus incompositis effuse venire hostes. Inter hæc consul, manus ad cœlum attollens, voce clara ita ut exaudiretur, templum Jovi Statori vovet, si constitisset a fuga Romana acies, redintegratoque prælio cecidisset vicissetque legiones Samnitium. Omnes undique annisi ad restituendam pugnam, duces, milites, peditum equitumque vis. 25 numen etiam deorum respexisse nomen Romanum visum: adeo facile inclinata res, repulsique a castris hostes, mox etiam redacti ad eum locum in quo commissa pugna erat. Ibi, objacente sarcinarum cumulo, quas conjecerant in medium, hæsere impediti: deinde ne diriperentur res, orbem armatorum sarcinis circumdant. Tum vero eos a 23 In medio sarcinas conjiciunt] Lege in medium. 24 Hæc ipsa minitans] Hæc ipsa, quæ stationi equitum imperarat, minitans fu gientibus. 25 Numen etiam deorum respexisse na men Romanum visum] Dii quoque visi re spexisse Romanos. A. C. 294. U. C. 458. fronte urgere pedites, ab tergo circumvecti equites. ita in medio cæsi captique. captivorum numerus fuit septem millium ac trecentorum, qui omnes nudi sub jugum missi. cæsos 26 retulere ad quatuor millia octingentos. Ne Romanis quidem læta victoria fuit. recensente consule biduo acceptam cladem, amissorum militum numerus relatus septem millia trecenti. Dum hæc in Apulia gerebantur, altero exercitu Samnites Interamnam coloniam Romanam, quæ via Latina est, occupare conati, urbem non tenuerunt: agros depopulati, quum prædam aliam inde mistam hominum atque pecudum, colonosque captos agerent, in victorem incidunt consulem, ab Luceria redeuntem nec prædam solum amittunt, sed ipsi 27 longo ac impedito agmine incompositi cæduntur. Consul Interamnam edicto dominis ad res suas noscendas recipiendasque revocatis, et exercitu ibi relicto, comitiorum causa Romam est profectus. Cui de triumpho agenti negatus honos, et ob amissa tot millia militum, et 28 quod captivos sine pactione sub jugum misisset. Etruria a vastata. XXXVII. Consul alter Postumius, quia in Samnitibus Postumio materia belli deerat, in Etruriam traducto exercitu, primum pervastaverat Volsiniensem agrum: deinde cum egressis ad tuendos fines, haud procul moenibus ipsorum depugnat. duo millia ducenti Etruscorum cæsi: ceteros propinquitas urbis tutata est. In Rusellanum agrum exercitus traductus: ibi non agri tantum vastati, sed oppidum etiam expugnatum: capta amplius duo millia hominum, minus duo millia circa muros cæsa. Pax tamen clarior majorque, quam bellum in Etruria eo anno fuerat, parta est. Tres validissimæ urbes, Etruriæ capita, Volsinii, Perusia, Arretium, pacem petiere; et 29 vestimentis militum frumentoque pacti cum consule, ut mitti Romam oratores liceret, inducias in quadraginta annos impetraverunt. mulcta præsens 30 quingentum millium æris in singulas civitates imposita. Ob hasce res gestas, consul quum triumphum ab senatu moris magis causa, quam spe impetrandi petisset, videretque alios, quod tardius ab urbe exisset, alios, quod injussu senatus ex Samnio in Etruriam transisset, partim suos inimicos, partim collegæ 26 Retulere] Ii quibus datum negotium erat ut cæsorum corpora numerarent. 27 Longo ac impedito agmine] Lege et impedito. Vitant enim optimi scriptores concursum particulæ ac cum sequente vocali. 28 Quod captivos sine pactione sub jugum misisset] Nempe sub jugum missi liberabantur et abire sinebantur. Id ergo indignantur Patres, tot captivos ita remissos esse, ut nihil inde commodi respublica Romana recepisset. 29 Vestimentis... pacti ... ut] Vid. not. 58. ad ix. 43. 30 Quingentum millium æris] Libræ æris 500000. pares censendæ sunt marcis argenti Parisiensibus 781. cum duabus unciis. amicos, ad solatium æquatæ repulsæ, sibi quoque negare U. C. 458. triumphum, Non ita, inquit, Patres Conscripti, vestræ maje- A. C. 294. statis meminero, ut me consulem esse obliviscar. eodem jure imperii, quo bella gessi, bellis feliciter gestis, Samnio atque Etruria subactis, victoria et pace parta, triumphabo. Ita senatum reliquit. Inde inter tribunos plebis contentio orta. pars intercessuros ne novo exemplo triumpharet, aiebant: pars auxilio se adversus collegas triumphanti futuros. Jactata res ad populum est: vocatusque eo consul, quum 31 M. Horatium, L. Valerium consules, 32 C. Marcium Rutilum nuper, patrem ejus qui tunc censor esset, non ex auctoritate senatus, sed jussu populi triumphasse diceret; adjiciebat, se quoque laturum fuisse ad populum, ni sciret mancipia nobilium tribunos plebis legem impedituros: voluntatem sibi ac favorem consentientis populi pro omnibus jussis esse, 33 ac futuram. Posteroque die Postumius auxilio tribunorum plebis trium, adversus intercessionem triumphat septem tribunorum, et consensum senatus, celebrante populo diem, triumphavit. Et hujus anni parum constans memoria est. Postumium auctor est Claudius in Samnio captis aliquot urbibus, in Apulia fusum fugatumque, saucium ipsum cum paucis Luceriam compulsum: ab Atilio in Etruria res gestas, eumque triumphasse. Fabius ambos consules in Samnio, et ad Luceriam res gessisse scribit, traductumque in Etruriam exercitum, (sed ab utro consule non adjecit) et ad Luceriam utrimque multos occisos: inque ea pugna Jovis Statoris ædem votam, ut Romulus ante voverat : sed 34 fanum tantum, id est, locus templo effatus jam sacratus fuerat. Ceterum hoc demum anno, ut ædem etiam fieri senatus juberet, bis ejusdem 35 voti damnata republica, 36 in religionem venit. senatu ad-. versante. XXXVIII. Sequitur hunc annum et consul insignis, L. U. C. 459. Papirius Cursor, qua paterna gloria, qua sua; et bellum in- 4. C. 293. L. Papirio, gens victoriaque, quantam de Samnitibus nemo ad eam diem, Sp. Carvi præter L. Papirium patrem consulis, pepererat. et forte eo- lio Coss. dem conatu apparatuque, omni opulentia insignium armorum bellum adornaverant: et deorum etiam adhibuerant opes, ritu quodam sacramenti vetusto velut initiatis militibus; delectu per omne Samnium habito nova lege: ut qui juniorum non convenisset ad imperatorium edictum, quique injussu abisset, ca 31 M. Horatium, L. Valerium consules] Vid. 1. iii. c. 63. 32 C. Marcium Rutilum] Vid. vii. 17. 33 Ac futuram] Lege futurum, vel fu tura. 34 Fanum... id est, locus templo effutus] Fanum igitur et ædes, si proprie om nino loquerentur, sic differebant, ut fa 36 In religionem venit] Religio expo A. C. 294. U. C. 459 put Jovi sacratum esset. Tum exercitus omnis Aquiloniam est indictus. ad quadraginta millia militum, quod roboris in Samnio erat, convenerunt. Ibi, mediis fere castris locus est conseptus cratibus 37 pluteisque, et linteis contectus; patens ducentos maxime pedes in omnes pariter partes. Ibi 38 ex Sacramen- libro vetere linteo lecto sacrificatum, sacerdote Ovio Paccio to adigunto ad quodam, homine magno natu, qui se id sacrum petere affirSamnitium mabat ex vetusta Samnitium religione: qua quondam usi horrendo majores eorum fuissent, quum adimendæ Etruscis Capuæ quodam tur milites ritu. Samnium Coss. clandestinum cepissent consilium. Sacrificio perfecto, per viatorem imperator acciri jubebat nobilissimum quemque genere factisque. singuli introducebantur. Erat quum alius apparatus sacri, qui perfundere religione animum posset; tum in loco circa omni contecto aræ in medio, victimæque circa cæsæ, et circumstantes centuriones strictis gladiis. Ádmovebatur altaribus miles, magis ut victima, quam ut sacri particeps: adigebaturque jurejurando, quæ visa auditaque in eo loco essent, non enunciaturum. Dein jurare cogebatur diro quodam carmine in exsecrationem capitis, familiæque, et stirpis composito, nisi isset in prælium, quo imperatores duxissent, et si aut ipse ex acie fugisset, aut, si quem fugientem vidisset, non extemplo occidisset. Id primo quidam abnuentes juraturos se, obtruncati circa altaria sunt: jacentes deinde inter stragem victimarum, documento ceteris fuere, ne abnuerent. Primoribus Samnitium ea detestatione obstrictis, decem nominatis ab imperatore, eis dictum, 39 ut vir virum legerent, donec sexdecim millium numerum confecissent: ea legio linteata ab integumento consepti, quo sacrata nobilitas erat, appellata est. His arma insignia data, et cristata galeæ, ut inter ceteros eminerent. Paulo plus viginti millium alius exercitus fuit, nec corporum specie, nec gloria belli, nee apparatu linteatæ legioni dispar. hic hominum numerus, quod roboris erat, ad Aquiloniam consedit. XXXIX. Consules profecti ab urbe. Prior Sp. Carvilius, vastant cui veteres legiones, quas M. Atilius superioris anni consul in agro Interamnati reliquerat, decretæ erant, cum eis in Samnium profectus, dum hostes 40 operati superstitionibus concilia secreta agunt, Amiternum oppidum de Samnitibus vi cepit. Cæsa ibi millia hominum duo ferme atque octingenti: captà quatuor millia ducenti septuaginta. Papirius novo 37 Pluteisque] Plutei sunt vel crates corio crudo intentæ, vel tabulæ quibus quid præsepitur. 38 Ex libro vetere linteo lecto] Ex libro vetere linteo, qui lectus fuerat; nempe ab illo Ovio Paccio, qui sacerdos hujus sacri fuit; et fortasse coram imperatore et præcipuis ducum. Posset ultima vox abesse sine sensus dispendio. 39 Ut vir virum legerent] Vid. not. 38; ad ix. 39. 40 Operati] Vid. not. 11. ad i. 31. A. C. 293. exercitu (ita decretum erat) scripto, Duroniam urbem expu- U. C. 459. gnavit: minus quam collega cepit hominum, plus aliquanto occidit. præda opulenta utrobique est parta. Inde pervagati Samnium consules, maxime depopulato Atinate agro; Carvilius ad Cominium, Papirius ad Aquiloniam (ubi summa rei Samnitium erat) pervenit. 41 Ibi aliquamdiu nec cessatum ab armis est, neque naviter pugnatum: lacessendo quietos, resistentibus cedendo; comminandoque magis, quam inferendo pugnam, dies absumebatur: quod quum inciperetur, remittereturque, omnium rerum etiam parvarum eventus proferebatur in dies. Altera Romana castra viginti millium spatio aberant: et absentis college consilia omnibus gerendis intererant rebus; intentiorque Carvilius, quo majore discrimine res vertebatur, in Aquiloniam, quam ad Cominium, quod obsidebat, erat. L. Papirius jam per omnia ad dimicandum satis paratus, nuncium ad collegam mittit, sibi in animo esse, postero die, si per auspicia liceret, confligere cum hoste. Opus esse et illum, quanta maxima vi posset, Cominium oppugnare: ne quid laxamenti sit Samnitibus ad subsidia Aquiloniam mittenda. Diem ad proficiscendum nuncius habuit: nocte rediit, approbare collegam consulta referens. Papirius, nuncio misso, extemplo concionem habuit: multa de universo genere belli, multa de præsenti hostium apparatu, vana magis specie quam efficaci ad eventum, disseruit. Non enim cristas Papirius. vulnera facere; et per picta atque aurata scuta transire Roma- milites num pilum; et candore tunicarum fulgentem aciem, ubi res ferro geratur, cruentari. Auream olim atque argenteam Samnitium aciem a parente suo occidione occisam: spoliaque ea honestiora victori hosti, quam ipsis arma fuisse. Datum hoc forsan nomini familiæque suæ, ut adversus maximos conatus Samnitium opponerentur duces, spoliaque ea referrent, quæ insignia publicis etiam locis decorandis essent. Deos immortales adesse propter toties petita fœdera, toties rupta: tum, si qua conjectura mentis divinæ sit, nulli unquam exercitui fuisse infestiores, quam qui nefando sacro mista hominum pecudumque cæde respersus, 42 ancipiti deum iræ devotus, hinc fœderum cum Romanis ictorum. testes deos, hinc jurisjurandi adversus fœdera suscepti exsecrationes horrens, invitus juraverit, oderit sacramentum; uno tempore deos, cives, hostes metuat. XL. Hæc comperta perfugarum indiciis, quum apud infensos jam sua sponte milites disseruisset; simul divinæ humanæque spei pleni, clamore consentienti pugnam poscunt: 41 Ibi] Eo loco qui posterior memoratus est, nempe ad Aquiloniam. 42 Ancipiti deum ire] Utrimque mini tanti, sive pugnaret contra fœdera, sive hortatur. |