1

U. C. 459. pœnitet in posterum diem dilatum certamen: moram die A. C. 293 noctisque oderunt. Tertia vigilia noctis, jam relatis litteris a collega, Papirius 43 silentio surgit, et pullarium in auspicium mittit. Nullum erat genus hominum in castris intactum cupiditate pugnæ: summi infimique æque intenti erant: dux militum, miles ducis ardorem spectabat. Is ardor omnium etiam ad eos qui auspicio intererant, pervenit. nam quum Auspicium pulli non pascerentur, pullarius auspicium mentiri ausus, mentitur 44 tripudium solistimum consuli nunciavit. Consul lætus, pullarius. auspicium egregium esse, et deis auctoribus rem gesturos,

pronunciat; signumque pugnæ proponit. Exeunti jam forte in aciem nunciat perfuga, viginti cohortes Samnitium (quadringenariæ ferme erant) Cominium profectas. quod ne ignoraret collega, extemplo nuncium mittit: ipse signa ocius proferri jubet, subsidiaque suis quæque locis, et præfectos subsidiis attribuerat. Dextro cornu L. Volumnium, sinistro L. Scipionem; equitibus legatos alios, Caios Cædicium et Trebonium præfecit. Sp. Nautium mulos, detractis clitellis, cum 45 cohortibus alaribus, in tumulum conspectum propere circumducere jubet, atque inde inter ipsam dimicationem quanto maxime posset moto pulvere ostendere. Dum his intentus imperator erat, altercatio inter pullarios orta de auspicio ejus diei, exauditaque ab equitibus Romanis: qui rem haud spernendam rati, Sp. Papirio fratris filio consulis ambigi de auspicio renunciaverunt. Juvenis ante doctrinam deos spernentem natus, rem inquisitam, ne quid incompertum deferret ad consulem, detulit. cui ille, Tu quidem macte virtute diligentiaque esto. Ceterum qui auspicio adest, si quid falsi nunciat, 46 in semetipsum religionem recipit. Mihi quidem tripudium nunciatum, populo Romano exercituique egregium auspicium est. Centurionibus deinde imperavit, ut pullarios inter

43 Silentio] Vid. not. 28. ad viii. 23. 44 Tripudium solistimum] Auspicium e pullis summa religione a Romanis captabatur, hoc modo. Pullos in cavea asservabant ii, qui ex eo ipso dicebantur pullarii. His igitur pullis, quando au. spicari opus erat, puls vel offa objiciebatur. Si pulli e cavea egressi non essent, aut progressi offam non attigissent, inde colligebatur periculum imminere. Sin autem pascerentur, bonum augurium habebatur, præsertim, si iis vescentibus aliquid ex ore decidisset: idque tripudium solistimum appellabatur. Quia enim, inquit Cicero 1. ii. de Divin. n. 72. quum puscuntur pulli, necesse est aliquiù ex ore cadere, et terram pavire, i. e. ferire, terripavium primo, mož terripudium dictum est:

hoc quidem jam tripudium dicitur. Soli stimum autem dicebatur a solo, quod feriebat offa ex ore pulli decidens.

45 Cohortibus alaribus] Sive alariis: utroque enim modo hoc nomen flectitur. Intellige cohortes sociales. Alam enim proprie et signate de sociis in exercitu dici egregie probat Lipsius, l. ii. de Milit. Rom. Dial. 7. Ceterum hic deesse videtur nota numeri. Neque enim profecto cohortes omnes alares, id est, pars longe maxima peditum sociorum, ierunt cum Sp. Nautio. Vid. not. ad xxv. 21. et xxvii. 12. ubi de sociali exercitu fusius agemus.

46 In semetipsum religionem recipit] Semetipsum obligat crimine violatæ reli gionis, et suum caput pœnæ subjicit.

A. C. 293.

prima signa constituerent. Promovent et Samnites signa. U. C 459. insequitur acies ornata armataque 47 ut hostium quoque magnificum spectaculum esset. Priusquam clamor tolleretur, concurrereturque, emisso temere pilo ictus pullarius ante si-Isque ictus gna cecidit. quod ubi consuli nunciatum est, Dii in prælio pilo cadit. sunt, inquit: habet pœnam noxium caput.

Ante consulem hæc dicentem corvus voce clara occinuit: quo lætus augurio consul, affirmans nunquam humanis rebus magis præsentes interfuisse deos, signa canere, et clamorem tolli jussit.

XLI. Prælium commissum atrox: ceterum longe disparibus animis. Romanos ira, spes, ardor certaminis, avidos hostium sanguinis, in prælium rapit: Samnitium magnam partem necessitas ac religio invitos magis resistere, quam inferre pugnam, cogit. nec sustinuissent primum clamorem atque impetum Romanorum, per aliquot jam annos vinci assueti, ni potentior alius metus insidens pectoribus a fuga retineret. Quippe in oculis erat omnis ille occulti paratus sacri, et armati sacerdotes, et promiscua hominum pecudumque strages, et respersæ 48 fando nefandoque sanguine aræ, et dira exsecratio, ac furiale carmen, detestandæ familiæ stirpique compositum. his vinculis fugæ obstricti stabant, civem magis quam hostem timentes. Instare Romanus a cornu utroque, a media acie, et cædere deorum hominumque attonitos metu. repugnatur segniter, ut ab iis quos timor moraretur a fuga. Jam prope ad signa cædes pervenerat, quum ex transverso pulvis, velut ingentis agminis incessu motus, apparuit. Sp. Nautius (Octavium Metium quidam eum tradunt) dux alaribus cohortibus erat. pulverem majorem quam pro numero excitabant: insidentes mulis calones frondosos ramos per terram trahebant: arma signaque per turbidam lucem in prime apparebant: post altior densiorque pulvis equitum speciem cogentium agmen dabat. Fefellitque non Samnites modo, sed etiam Romanos: et consul affirmavit errorem, clamitans inter prima signa, ita ut vox etiam ad hostes accideret, captum Cominium ; victorem collegam adesse; anniterentur vincere priusquam gloria alterius exercitus fieret. Hæc insidens equo. inde tribunis centurionibusque imperat, ut vias equitibus patefaciant. Ipse Trebonio Cædicioque prædixerat, ut, ubi se cuspidem erectam quatientem vidissent, quanta maxima vi possent, concitarent equites in hostem. Ad nutum omnia, ut ex ante præ

47 Ut hostium quoque] Ut spectaculum illius, licet hostilis, aciei, Romanorum oculos magnificentia sua capere et quo dammodo delectare posset.

VOL. I. P. II.

48 Fando nefandoque sanguine] Et sanguine pecudum, quein fas erat fundi: et hominum sanguine, qui sine scelere effundi non poterat.

2 H

nites.

U. C. 459. parato, fiunt. panduntur inter ordines viæ: provolat eques, A. C. 293. atque infestis cuspidibus in medium agmen hostium ruit, perrumpitque ordines, quacumque impetum dedit. instant VoVicti Sam-lumnius et Scipio, et perculsos sternunt. Tum jam deorum hominumque victa vi, funduntur linteatæ cohortes: pariter jurati injuratique fugiunt, nec quemquam præter hostes metuunt. 49 Peditum agmen, quod superfuit pugnæ, in castra ad Aquiloniam compulsum est. nobilitas equitesque Bovianum perfugerunt. Equites eques sequitur, peditem pedes: ac diversa cornua, dextrum ad castra Samnitium, lævum ad urbem tendit. Prior aliquanto Volumnius castra cepit: ad urbem Scipioni majore resistitur vi; non quia plus animi victis esset, sed melius muri, quam vallum, armatos arcent. inde lapidibus propulsant hostem. Scipio, nisi in primo pavore, priusquam colligerentur animi, transacta res esset, lentiorem fore munitæ urbis oppugnationem ratus, interrogat milites, Satin' æquo animo paterentur ab altero cornu castra capta esse; se victores pelli a portis urbis? Reclamantibus universis, primus ipse scuto super caput elato pergit ad portam: secuti alii testudine facta in urbem perrumpunt: deturbatisque Samnitibus, qui circa portam erant, muros occupavere. penetrare interiora urbis, quia pauci admodum erant, non audent.

XLII. Hæc primo ignorare consul, et intentus recipiendo exercitui esse: jam enim præceps in occasum sol erat: et appetens nox, periculosa et suspecta omnia etiam victoribus faciebat. Progressus longius ab dextra, castra capta videt; ab læva clamorem in urbe, mistum pugnantium ac paventium fremitu esse: et tum forte certamen ad portam erat. Advectus deinde equo propius, ut suos in muris videt, nec jam integri quicquam esse, quoniam temeritate paucorum magnæ rei parta occasio esset, acciri quas receperat copias, signaque in urbem inferri jussit. 50 Ingressi proxima ex parte, quia nox appropinquabat, quievere. nocte oppidum ab hostibus desertum est. Cæsa illo die ad Aquiloniam Samnitium millia triginta trecenti quadraginta: capta tria millia octingenti et septuaginta: signa militaria nonaginta septem. Ceterum illud memoriæ traditur, non ferme alium ducem lætiorem in acie visum, seu suopte ingenio, seu fiducia bene gerundæ rei. Ab eodem robore animi neque controverso auspicio revocari a prælio potuit, et in ipso discrimine, quo templa diis immorta

49 Peditum agmen, quod superfuit pugna] Peditum agmen, non totum, sed quod ejus superfuit pugnæ. Eodem fere modo locutus est Livius supra, v. 34. Is, quod his ex populis abundabat, Bituriges,

Arvernos. Vid. et infra xxvi. 33.

50 Ingressi proxima ex parte] Ingressi per eam urbis partem quæ proxima fuit venientibus a castris.

A. C. 293.

libus voveri mos erat, voverat Jovi Victori, si legiones ho- U. C. 459. stium fudisset, 51 pocillum mulsi, priusquam temetum biberet, Pocillum sese facturum. id votum diis cordi fuit: et auspicia in bonum mulsi vo

verterunt.

turn Jovi.

XLIII. Eadem fortuna ab altero consule ad Cominium gesta res. Prima luce ad moenia omnibus copiis admotis, corona cinxit urbem: subsidiaque firma, ne qua eruptio fieret, portis opposuit. Jam signum dantem eum nuncius a collega trepidus de viginti cohortium adventu, et ab impetu moratus est, et partem copiarum revocare instructam intentamque ad oppugnandum, coegit. D. Brutum Scævam legatum cum legione prima, et 52 viginti cohortibus alaribus, equitatuque, ire adversus subsidium hostium jussit: quocunque in loco fuisset obvius, obsisteret ac moraretur; manumque, si forte ita res posceret, conferret: modo ne ad Cominium eæ copiæ admo- Cominium veri possent. Ipse scalas ferri ad muros ab omni parte urbis a Carvilio jussit, ac testudine ad portas successit. simul et refringebantur portæ, et vis undique in muros fiebat. Samnites, sicut, antequam in muris viderent armatos, satis animi habuerunt ad prohibendos urbis aditu hostes, ita, postquam jam non ex intervallo nec missilibus, sed cominus gerebatur res, et qui ægre successerant ex plano in muros, loco, quem magis timuerant, victo, facile in hostem imparem ex æquo pugnabant, relictis turribus murisque in forum omnes compulsi, paulisper inde tentaverunt extremam pugnæ fortunam. Deinde, abjectis armis, ad quindecim millia hominum et quadringenti in fidem consulis venerunt. cæsa ad quatuor millia trecenti octoginta. Sic ad Cominium, sic ad Aquiloniam gesta res. Inde medio inter duas urbes spatio, ubi tertia exspectata erat pugna, hostes non inventi. septem millia passuum quum abessent a Cominio, revocati ab suis neutri prælio occurrerunt. Primis ferme tenebris, quum in conspectu jam castra, jam Aquiloniam habuissent, clamor eos utrimque par accidens sustinuit: deinde e regione castrorum, quæ incensa ab Romanis erant, flamma late fusa certioris cladis indicio progredi longius prohibuit. Eo ipso loco 53 prope temere sub armis strati passim, inquietum omne tempus noctis, exspectando timendoque lucem, egere. prima luce incerti quam in partem intenderent iter, repente in fugam consternantur, conspecti ab

51 Pocillum mulsi.... facturum] Magis placeret legere, pocillo mulsi facturum, supple, sacra: quemadmodum apud Virgil. Ecl. iii. Quum faciam vitula. Mulsum est vinum muelle temperatum, potio laudatissima apud veteres.

52 Viginti cohortibus] Aliquot scripti habent decem: atque is numerus sufficere videtur,

53 Prope temere] Gronovius mallet, forte temere: quæ loquendi forma apud Livium usitatissima est. Vel dele prope.

U.C. 459. equitibus: qui egressos nocte ab oppido Samnites persecuti, A. C. 293. viderant multitudinem, non vallo, non stationibus firmatam.

Conspecta et ex muris Aquiloniæ ea multitudo erat: jamque etiam legionariæ cohortes sequebantur. Ceterum nec pedes fugientes persequi potuit: et ab equite novissimi agminis ducenti ferme et octoginta interfecti. Arma multa pavidi, ac signa militaria duodeviginti reliquere. alio agmine incolumi, ut ex tanta trepidatione, Bovianum perventum est.

XLIV. Lætitiam utriusque exercitus Romani auxit et ab altera parte feliciter gesta res. uterque ex alterius sententia consul captum oppidum diripiendum militi dedit: exhaustis deinde tectis ignem injecit, eodemque die Aquilonia et Cominium deflagravere. Et consules cum gratulatione mutua legionum suaque, castra conjunxere. In conspectu duorum exercituum et Carvilius suos pro cujusque merito laudavit donavitque; et Papirius, apud quem multiplex, in acie, circa castra, circa urbem, fuerat certamen, Sp. Nautium, Sp. Papirium, fratris filium, et quatuor centuriones, manipulumque Hastatorum, armillis aureisque coronis donavit: Nautium, propter expeditionem, qua magni agminis modo terruerat hostes: juvenem Papirium, propter navatam cum equitatu et in prælio operam, et nocte, qua fugam infestam Samnitibus ab Aquilonia clam egressis fecit: 54 centuriones militesque, quia primi portam murumque Aquiloniæ ceperant. equites omnes ob insignem multis locis operam, 55 corniculis armillisque argenteis donat. Consilium inde habitum, quum jam tempus esset deducendi ab Samnio exercitus aut utriusque, aut certe alterius. Optimum visum, quo magis fractæ res Samnitium essent, eo pertinacius et infestius agere cetera, et persequi: ut per domitum Samnium insequentibus consulibus tradi posset. Quando jam nullus esset hostium exercitus, qui signis collatis dimicaturus videretur, unum superesse belli genus, urbium oppugnatio nes; quarum per exscidia militem locupletare præda, et hostem pro aris ac focis dimicantem conficere possent. Itaque litteris missis ad senatum populumque Romanum de rebus ab se gestis, diversi, Papirius ad Sepinum, Carvilius ad Volanam oppugnandam, legiones ducunt.

XLV. Litteræ consulum, ingenti lætitia, et in curia et in concione auditæ: et quatridui supplicatione publicum gaudium privatis studiis celebratum est. nec populo Romano ma

54 Centuriones militesque] Quatuor centuriones, manipulumque illum Hastatorum, de quibus modo mentio facta est.

55 Corniculis] Parum constat de hujus vocis sensu. Suspicantur interpretes

ornamenta fuisse militaria, argentea vel aurea, ab figura cornuum non abludentia, quæ in galeis gestanda militibus iis qui strenue aliquid egissent, ab imperatore darentur.