A. C. 338.

LIBER VIII.

U. C. 414. JAM consules erant C. Plautius secundum, L. Æmilius C. Plautio Mamercinus, quum Setini Norbanique Romam, nuncii de11. L. Æ.fectionis Privernatium, cum querimoniis acceptæ cladis venemilio Coss. runt. Volscorum item exercitum, duce Antíati populo, consedisse ad Satricum, allatum est. Utrumque bellum Plautio Bella cum sorte evenit. Prius ad Privernum profectus, extemplo acie Priverna conflixit. haud magno certamine devicti hostes: oppidum

tibus et

Volscis.

captum, redditumque Privernatibus, præsidio valido imposito agri 1 partes duæ ademptæ. Inde victor exercitus Satricum contra Antiates ductus. Ibi magna utrimque cæde atrox prælium fuit: et, quum tempestas eos neutro inclinata spe dimicantes diremisset, Romani, nihil eo certamine tam ambiguo fessi, in posterum diem prælium parant. Volscis recensentibus quos viros in acie amisissent, haudquaquam idem animus ad iterandum periculum fuit. nocte pro victis Antium agmine trepido, sauciis ac parte impedimentorum relicta, abierunt. Armorum magna vis tum inter cæsa corLua mater. pora hostium, tum in castris inventa est. Ea 2 Luæ matri dare se consul dixit; finesque hostium usque ad oram maritimam est depopulatus. Alteri consuli. Æmilio ingresso 3 Sabellum agrum, non castra Samnitium, non legiones usSamnitu quam oppositæ. ferro ignique vastantem agros legati Samnilegatus tium pacem orantes adeunt: a quo rejecti ad senatum, potestate facta dicendi, positis ferocibus animis, pacem sibi ab Romanis, bellique jus adversus Sidicinos petierunt. Quæ se eo justius petere, quod et in amicitiam populi Romani secundis. suis rebus, non adversis, ut Campani, venissent: et adversus Sidicinos sumerent arma, suos semper hostes, populi Romani nunquam amicos, qui nec, ut Samnites, in pace amicitiam, nec, ut Campani, auxilium in bello petissent, nec in fide populi Romani, nec in ditione essent.

mittunt Romam.

Fœdus cum

II. Quum de postulatis Samnitium Ti. Æmilius prætor Samniti senatum consuluisset, reddendumque his fœdus Patres censuissent, prætor Samnitibus respondit: Nec, quominus perpetua cum eis amicitia esset, per populum Romanum stetisse;

bus.

1 Partes duæ] Duæ tertiæ partes, trientes duo.

2 Luæ matri] Lua mater eadem est, quæ sæpius Ops et Rhea nominatur, et putatur esse Terra ipsa. De Lua matre mentio iterum occurrit apud nostrum,

xlv. 33.

3 Sabellum agrum] Samniticum agrum. Samnites, alio nomine Sabellos dictos esse testis est Plin. l. iii. c. 12. quia nempe a Sabinis orti erant.

nec contradici, quin, quoniam ipsos belli culpa sua contracti U. C. 414. tædium ceperit, amicitia de integro reconcilietur. Quod ad A. C. $38. Sidicinos attinet, nihil intercedi, quominus Samniti populo pacis bellique liberum arbitrium sit. Foedere icto quum domum revertissent, extemplo inde exercitus Romanus deductus, annuo stipendio, et trium mensium frumento accepto; quod pepigerat consul ut tempus induciis daret, quoad legati redissent. Samnites copiis iisdem, quibus usi adversus Romanum bellum fuerant, contra Sidicinos profecti, haud in dubia spe erant mature urbis hostium potiundæ. Tum ab Sidicinis deditio prius ad Romanos cœpta fieri est; dein postquam Patres, ut seram eam, ultimaque tandem necessitate expressam, aspernabantur, ad Latinos jam sua sponte in arma motos facta est. ne Campani quidem (adeo injuriæ Samnitium, quam beneficii Romanorum memoria præsentior erat) his se armis abstinuere. Ex his tot populis unus ingens exercitus, duce Latino, fines Samnitium ingressus, plus populationibus quam Latini vapræliis cladium fecit; et, quanquam superiores certaminibus stant SamLatini erant, haud inviti, ne sæpius dimicandum foret, agro hostium excessere. Id spatium Samnitibus datum est Romam legatos mittendi. qui quum adiissent senatum, conquesti eadem se fœderatos pati, quæ hostes essent passi, precibus infimis petiere, ut satis ducerent Romani victoriam, quam Samni- Id queruntibus ex Campano Sidicinoque hoste eripuissent : ne vinci etiam tur Samuites apud se ab ignavissimis populis sinerent. Latinos Campanosque, si Romanos, sub ditione populi Romani essent, pro imperio arcerent Samniagro; sin imperium abnuerent, armis coercerent. Adversus hæc responsum anceps datum, quia fateri pigebat in pot-Responestate sua Latinos jam non esse, timebantque 4 ne arguendo abalienarent. Campanorum aliam conditionem esse, qui non fædere, sed per deditionem in fidem venissent. itaque Campanos, seu velint, seu nolint, quieturos: in foedere Latino 5 nihil esse, quod bellare, cum quibus ipsi velint, prohibeantur.

ti

nitium

agros.

sum Romanorum

auceps.

III. Quod responsum, sicut dubios Samnites, quidnam facturum Romanum censerent, dimisit, ita Campanos metu abalienavit; Latinos, velut nihil jam non concedentibus Romanis, ferociores fecit. Itaque per speciem adversus Samni-Latini octes belli parandi, crebra concilia indicentes, omnibus con- culte moli sultationibus inter se principes occulte Romanum coquebant lumin bellum. huic quoque adversus servatores suos bello Campa-Rom. nus aderat. Sed quanquam omnia de industria celabantur, priusque quam moverentur Romani, tolli ab tergo Samnitem

4 Ne arguendo abalienarent] Ne arguendo Latinos exuti obsequii, eos ab se prorsus abalienarent, et ad apertam re

bellionem incitarent.

5 Nihil esse, quod .... prohibeantur] Nihil esse, propter quod.

untur bel

U. C. 414. hostem volebant; tamen per quosdam privatis hospitiis neA. C. 338. cessitudinibusque conjunctos, indicia conjurationis ejus Ro

III. P. De

mam emanarunt. jussisque ante tempus consulibus abdicare se magistratu, quo maturius novi consules adversus tantam molem belli crearentur, religio incessit ab eis quorum imminutum imperium esset, comitia haberi. Itaque interregnum U. C. 415. initum. duo interreges fuerunt, M. Valerius ac M. Fabius. A. C. 357. Is creavit consules, T. Manlium Torquatum tertium, P. T. Manlio Decium Murem. 6 Eo anno Alexandrum, Epiri regem, in cio Coss. Italiam classem appulisse constat. quod bellum, si prima satis prospera fuissent, haud dubie ad Romanos pervenisset. Eadem ætas rerum Magni Alexandri est, quem, sorore hujus ortum, in alio tractu orbis invictum bellis juvenem fortuna morbo exstinxit. Ceterum Romani, etsi defectio sociorum nominisque Latini haud dubia erat, tamen, tanquam de SamX. Princi- nitibus, non de se, curam agerent, decem principes Latipes Lati- norum Romam evocaverunt, quibus imperarent quæ vellent. Prætores tum duos Latini habebant, L. Annium Setinum, et L. Numicium Circeiensem; ambo ex coloniis Romanis: per quos, præter Signiam Velitrasque, et ipsas colonias Romanas, Volsci etiam exciti ad arma erant. eos nominatim evocari placuit. Haud cuiquam dubium erat super qua re accirentur. itaque concilio prius habito prætores, quam Romam proficiscerentur, evocatos se ab senatu docent Romano; et, quæ actum iri secum credant, quidnam ad ea responderi placeat, 7 referunt.

norum Romam evo

cati.

IV. Quum aliud alii censerent, tum Annius: Quanquam ipse ego retuli quid responderi placeret, tamen magis ad summam rerum nostrarum pertinere arbitror, quid agendum nobis, quam quid loquendum sit. facile erit, explicatis consiliis, accommodare rebus verba. Nam si etiam nunc sub umbra fœderis aqui servitutem pati possumus; quid abest, quin proditis Sidicinis, non Romanorum solum, sed Samnitium quoque dicto pareamus, respondeamusque Romanis, nos, ubi innuerint, posituros arma? Sin autem tandem libertatis desiderium remordet animos; si fœdus est; 8 si societas æquatio juris est; si consan

6 Eo anno Alexandrum, Epiri regem, in Italiam classem appulisse constat] Expeditio Alexandri Epirensis rejicienda potius est in annum ab hoc qui nunc agitur octavum, quo memorat Livius infra c. 17. victoriam Alexandri de Luca nis et Samnitibus.

7 Referunt] Expendendum proponunt, deliberare jubent. Vid. not. ad

iii. 39.

8 Si societas æquatio juris est] Falsa

definitio societatis. Multi enim obno xia pace et impari fœdere in societatem veniebant. Gronovius suspicatur Livium scripsisse, si societas, ea nempe, quæ est Romanos inter et Latinos, æquati juris est.

Attamen quum Livius sæpe in orationibus, non tam, quid verum sit, quam quid ad præsentem causam accommodatum, intueatur, nobis Gronoviana emendatio non omnino videtur esse necessaria.

guineos nos Romanorum esse, quod olim pudebat, nunc gloriari U. C. 415. A. C. 337. licet; si socialis illis exercitus is est, quo adjuncto duplicent vires suas, quem secernere ab sé consules 9 bellis propriis ponendis sumendisque nolint: cur non omnia æquantur? cur non alter ab Latinis consul datur? ubi pars virium, ibi et imperii pars est? Est quidem nobis hoc per se haud nimis amplum : quippe concedentibus Romam caput Latio esse. sed ut amplum videri posset, diuturna patientia fecimus. Atqui si quando unquam consociandi imperii, usurpandæ libertatis tempus opta- . stis; en hoc tempus adest, et virtute vestra, et deum benignitate vobis datum. Tentastis patientiam, negando militem. quis dubitat exarsisse eos, quum 10 plus ducentorum annorum morem. solveremus? pertulerunt tamen hanc dolorem. Bellum nostro nomine cum Pelignis gessimus. qui ne nostrorum quidem finium nobis per nos tuendorum jus antea dabant, nihil intercesserunt. Sidicinos in fidem receptos, Campanos ab se ad nos descisse, exercitus nos parare adversus Samnites fœderatos suos audierunt; nec moverunt se ab urbe. Unde hæc illis tanta modestia, nisi a conscientia virium et nostrarum et suarum? Idoneos auctores habeo, querentibus de nobis Samnitibus ita responsum ab senatu Romano esse, ut facile appareret, ne ipsos quidem jam postulare, ut Latium sub Romano imperio sit. 11 Usurpate modo postulando eo, quod illi vobis taciti concedunt. Si quem hoc dicere metus prohibet, en ego ipse, audiente, non populo Romano modo senatuque, sed Jove ipso qui Capitolium incolit, profiteor me dicturum, ut, si nos in fœdere ac societate esse velint, consulem alterum ab nobis, 12 senatusque partem accipiant. Hæc ferociter non suadenti solum, sed pollicenti, clamore et assensu omnes permiserunt, ut ageret diceretque, quæ e republica nominis Latini fideque sua viderentur.

V. Ubi est Romam ventum, in Capitolio 13 eis senatus datus est. Ibi quum T. Manlius consul egisset cum eis ex auctoritate Patrum, ne Samnitibus fœderatis bellum inferrent, Annius, tanquam victor armis Capitolium cepisset, non lega- Legati La. tus jure gentium tutus loqueretur, Tempus erat, inquit, T. tini super.

ba oratio in senatu

postulando, in illius juris possessionem Rom.
Latium inducatis. Usurpare non est id
Latine quod Gallice dicimus usurper,
sed usum alicujus rei capessere. Sic
supra in hac ipsa oratione, usurpandæ li
bertatis.

12 Senatusque partem] Dimidiam: ut
clare exprimit idem Annius, c. seq. sena-
tus partem æquam ex utraque gente esse.

13 Eis senatus] Intellige Annium et collegas. Supra dictum est decem principes Latinorum Romam evocatos.

U. C. 415. Manli, vosque Patres Conscripti, tandem jam vos nobiscum niA. C. 337. hil pro imperio agere, quum florentissimum, deum benignitate, nunc Latium armis virisque, Samnitibus bello victis, Sidicinis Campanisque sociis, nunc etiam Volscis adjunctis, videretis ; colonias quoque vestras Latinum Romano prætulisse imperium. Sed quoniam vos regno impotenti finem ut imponatis, non inducitis in animum; nos, quanquam armis possumus asserere Latium in libertatem, consanguinitati tamen hoc dabimus, ut conditiones pacis feramus æquas utrisque, quoniam vires quoque æquari diis immortalibus placuit. Consulem alterum Roma, alterum ex Latio creari oportet; senatus partem æquam ex utraque gente esse; unum populum, unam rempublicam fieri: et, ut imperii eadem sedes sit, idemque omnibus nomen, quoniam ab alterutra parte concedi necesse est, quod utrisque bene vertat, sit hæc sane patria potior, et Romani omnes vocemur. Forte ita accidit, T. Manlii ut parem ferociæ hujus et Romani consulem T. Manlium plena in- haberent: qui adeo non tenuit iram, ut, si tanta dementia dignationis responsio. Patres Conscriptos cepisset, ut ab Setino homine leges acci

perent, gladio cinctum in senatum venturum se esse palam diceret, et quemcunque in curia Latinum vidisset, sua manu interempturum. Et conversus ad simulacrum Jovis, Audi, Jupiter, hæc scelera, inquit, 14 audite, Jus Fasque! Peregrinos consules et peregrinum senatum in tuo, Jupiter, augurato templo, captus, atque ipse oppressus, visurus es? Hæccine fœde ra Tullus Romanus rex cum 15 Albanis, patribus vestris, Latini, hæc L. Tarquinius vobiscum postea fecit? Non venit in mentem pugna apud Regillum lacum? adeo et cladium veterum vestrarum et beneficiorum nostrorum erga vos obliti estis.

VI. Quum consulis vocem subsecuta Patrum indignatio esset, proditur memoriæ, adversus crebram implorationem deum, quos testes foederum sæpius invocabant consules, vocem Annii spernentis numina Jovis Romani auditam. certe quum commotus ira se ab vestibulo templi citato gradu proriperet, Legatus lapsus per gradus, capite graviter offenso, impactus imo ita lapsu gravi est saxo, ut 16 sopiretur. Exanimatum auctores quoniam non omnes sunt, mihi quoque in incerto relictum sit: sicut, inter foederum ruptorum testationem ingenti fragore cœli procellam effusam. nam et vera esse, et apte 17 ad repræsentandam iram deum ficta possunt. Torquatus missus ab senatu ad dimittendos legatos, quum jacentem Annium vidisset, excla

Latinus

sopitus.

14 Aulite, Jus Fasque] Sic supra, i, 32. Audiat Fas. Vid. ibi not.

15 Albanis, patribus vestris, Latini] Nempe Latini ab Alba oriundi erant, ut ●bservat Tarquinius Superbus, l. i. c. 52.

Vid. et c. 3. ejusdem libri i.

16 Sopiretur] Vid. not. 71. ad i. 41. 17 Ad repræsentandam iram deum] Ut præsens interfuisse videatur numen ef ira deorum.