Immagini della pagina
PDF
ePub

Veterani, pristinæ virtutis memores, comminus acriter instare; illi haud timidi resistunt. Maxima vi certatur. Interea Catilina cum expeditis in prima acie versari, laborantibus succurrere, integros" pro sauciis arcessere: omnia providere: multum ipse pugnare, sæpe hostem ferire: strenui militis, et boni imperatoris officia simul exequebatur. Petreius, ubi videt Catilinam contra, ac ratus erat, magna? vi tendere; cohortem prætoriam in medios hostes inducit," eos1 perturbatos atque alios alibi resistentes interficit," deinde utrimque ex lateribus aggreditur. Manlius et Fæsulanus in primis pugnantes cadunt. Postquam fusas copias, seque cum paucis relictum videt Catilina, memor generis' atque pristinæ dignitatis, in confertissimos hostes incurrit,12 ibique pugnans confoditur.

61. Sed confecto prælio, tum vero cerneres,' quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinæ. Nam fere, quem quisque' pugnando locum ceperat, eum, amissa anima, corpore tegebat. Pauci autem, quos cohors prætoria disjecerat, paulo diversius, sed omnes tamen adversist vulneribus conciderant.3 Catilina vero longe a suis, inter

1.-6 ut ratus erat G. ac quam erat ratus H. ac quam r. e. M. contra quam r. e. K.—7 maxima vi contendere F. M. ac m. v. t. N.-8 contendere B. C. D. E. G. K.-9 adduxit A. deducit K.-10 eos N.-11 interfecit L. 12 concurrit A. 1 [quisque vivus pugn. Havercamp.] p. l. v. c. K. in viis M.—2 diversi a suis A. diversius jacebant D. N.-3 inciderant M.-4 [paullum Havercamp.]

[blocks in formation]

8

hostium cadavera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habuerat vivus, in vultu retinens. Postremo, ex omni copia, neque in prælio, neque in fuga quisquam civis ingenuus captus." Ita cuncti suæ hostiumque vitæ juxta" pepercerant. Neque tamen exercitus populi Romani lætam aut incruentam victoriam adeptus:7 nam strenuissimus quisque aut occiderat in prælio, aut graviter9 vulneratus discesserat. Multi autem, qui de1o castris visendi, aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia" cadavera, amicum alii, pars12 hospitem reperiebant. Fuere item," qui inimicos suos cognoscerent.14 Ita varie per omnem exercitum lætitia, moeror; luctus atque's gaudia agitabantur.

Postremo, ex omni Catilinæ exercitu, neque in prælio, neque in fuga, quisquam civis ingenuus captus est.

paullulum A. B. C. G. H. I. K. L. M.-5 suspirans D. aspirans G. etiam tum spirans K. etiam adhuc M.-6 ferocitatemque K. M.-7 [adeptus erat Haverc.] est A. B. D. G. H.-8 in prælio abest a K.-9 gravior K. abest M.-10 ex castris visendi A. D. F. H. I. e castris visendi C. G.-11 hostium D.-12 alii hospitem I.-13 autem A.-14 recognoscerent A. F. cognoverant D.-15 delet atque A.-16 gaudium agitabatur B. gaudium agitabantur D.

NOTE

"Juxta] Jam vidimus hanc vocem pro pariter positam. Intellige, Hos

Catilinæ milites, modo ut hostes interficerent, sibi minimum cavisse.

CAII CRISPI SALLUSTII

BELLUM

JUGURTHINUM.

FALSO queritur de natura sua' genus humanum, quod imbecilla atque ævi brevis forte potius, quam virtute regatur." Nam contra, reputando,' neque majus aliud," neque præstabilius invenias, magisque naturæ industriam hominum, quam vim, aut tempus deesse. Sed dux atque imperator vitæ mortalium animus est: qui ubi ad gloriam virtutis via grassatur, abunde pollens potensque et clarus9 est, neque fortunæ eget:10 quippe probitatem," industriam,

• Homines queruntur inique et absque ratione de natura sua, quando dicunt, quod, cum sint debiles atque vita brevis, regantur potius cæco fato, aut fortuna, quam virtute.

b Inquirendo in contrariam opinionem.

Et potius invenies industriam hominum deesse naturæ.

[ocr errors]

1 sui C.-2 i. ætas C. B. N. imbecillitas E.-3 atque atas ævi brevis D.— 4 Forte scribunt D. F. I. K. L. ex quibus ita restituimus, sequitur enim, neque Fortuna eget, quod probat hic Forte esse legendam, non sorte.-5 hoc reputando A.-6 aliquid G. M.—7 invenies C. D. K. N.-8 naturæ delet H. N. -9 potens et G. potensque clarus deleto et K.-10 [neque Fortuna eget Havercamp.] neque Fortunæ eget H. fortunæ A.—12 [quippe quæ prob. Haver

NOTE

a Industriam] Quid potissimum per industriam significetur, ex hoc loco intelligis, animi scilicet cura et diligentia cum solertia conjuncta.

b Vim] Pro vires: raro ita invenias.

c Fortuna] Istud Auctoris sensu, qui hoc in loco cum Stoicis facit, est

alias artes bonas13 neque1 dare, neque eripere potest. Sin captus pravis cupidinibus ad inertiam et voluptates corporis pessum datus est:15 perniciosa lubidine paulisper16d usus;17 ubi per secordiam vires, tempus, ingenium18 defluxere,' naturæ infirmitas accusatur: suam quisque culpam11 auctores' ad negotia transferunt. Quod si hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto studio aliena ac nihil profutura, multumque etiam periculosa petunt;23 neque regerentur magis, quam regerent casus, et eo magnitudinis25 procederent, ubi pro mortalibusi gloria æterni fierent."

2. Nam uti genus hominum' compositum ex anima et

d Quique et singuli actores, et ii qui res exequi deberent, rejiciunt in negotia culpam suam.

Et pervenirent ad eum gradum magnitudinis, in quo (cum mortales sint) gloria æterni evaderent.

camp.] quippe probitatem, &c. deleto quæ L.-13 bonas artis quidam ex Mss. -14 neque Fortuna dare C.-15 est delet H.-16 paulisper p. l. u. C.-17 usus est M.-18 t. atas, ingenium A. D. F. G. M.-19 defluxere B. C. D. E. F. G. H. I. K. Sed diffluxere L. difluxerunt N.-20 [quippe Havercamp.] quique A. B. C. D. E. F. H. I. K. L. M. quisque G. N.-21 actores L. et Ed. Carr. -22 multoque E. G. K. M. N. multaque I. L.-23 appetunt H. K.-24 n. r. casibus m. q. r. casus H. B. n. r. magis a casibus q. r. c. D. F. n. r. a casibus magis q. r. c. E. n. r. m. casibus q. r. c. K. n. r. în. a casibus q. ipsi r, c. M.-25 eo magnitudinis eraso et I. N.

NOTE

accipiendum: si enim gloriam in hominum opinione reponas, omnino et fortuna, et ejus bonis opus erit; quæ plerumque præclaris factis invidet.

d Paulisper] Verissime et optime: sensibus enim cum finita et debilis admodum sit natura, per eos homo, nisi brevem, non potest capere voluptatem; qua brevi quoque exsaturabitur.

e Per socordiam] Causam indicat nostrorum omnium malorum, animi negligentiam. Ea est omnino.

f Auctores] Melius, credo, actores quam auctores. Hoc dicit, Homines rerum difficultatem, quasi illæ supra suas vires essent, causari; cum ideo tantum tales sint, quod viribus a natura concessis, in tempore et loco

usi non fuerint.

Bonarum] Earum scilicet, quæ mentem excolunt, et nobis prosunt.

Regerentur] Nune dicit Sallustius, sapientem adversus fortunam posse plurima, etiam in iis quæ sunt ejus juris; id est, quoad ea bona quæ non sunt in nostra potestate, ut loquuntur Stoici, puta famam, gloriam, divitias, &c. Atque hoc quoque verum est, nosque maxime ad virtutem incendere debet. Nam sapiens quidem, pol, ipse fingit fortunam sibi, ut ait Plautus.

iPro mortalibus] Vis istius præpositionis, eo sensu, quo in interpretatione indicavimus, diligenter notanda est; nam aliquoties recurret in nostro Auctore..

corpore: ita res cunctæ studiaque omnia nostra3 corporis alia, alia animi naturam sequuntur.4 Igitur præclara3 facies, magnæ divitiæ, ad hoc vis corporis, alia hujuscemodi omnia brevi dilabuntur; at ingenii egregia3 facinora,9 sicuti anima, immortalia sunt. Postremo corporis et fortunæ bonorum," ut initium,12 finis est: omnia" orta occidunt et aucta senescunt; animus incorruptus, æternus,' rector humani14 generis, agit atque habet cuncta,' neque ipse habetur. Quo magis pravitas eorum admiranda est, qui, dediti corporis gaudiis, per luxum atque ignaviam ætatem agunt: ceterum ingenium, quo neque melius, neque amplius17TM aliud in natura mortalium est, incultu atque secordia19 torpescere sinunt: cum præsertim tam multæ variæque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur.

16

3. Verum ex' his' magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum, minime mihi hac tempestate cupienda videntur: quoniam neque virtuti honos datur; neque

f Præterea vis corporis, et alia omnia istius generis, exiguo tempore dissolvuntur et dissipantur.

Animus versat et regit, tenet et intelligit omnia, neque ipse includitur, cogitur, aut continetur.

Ceterum sinunt languere et stupere incultu atque socordia ingenium, quo nihil est melius, neque majus, aut dignius in natura mortalium. iEx his artibus.

1 humanum K.-2 ex a. et corpore A. est ex c. et a. C. D. M. et corpore et a. e. H. I. K.-3 nostra delet K. M.-4 consequuntur H.-5 ad hæc H.-6 ompria hujuscemodi L.-7 brevi tempore B.-8 præclara H. I.-9 facta M.-10 sicut a. est immortalis i. s. H.-11 honorum H.-12 ut initium sit G. ut est i. s. f. e. N. 13 [omniaque orta Havercamp.] omnia quæ orta sunt F. omnia orta occidunt K. -14 hujus g. h. H.-15 omnia C.-16 neque melius est. H. neque melius absunt in E.-17 clarius sed in Marg, amplius M.—18 aliud delet 1.—19 Socordia B. H. I. K. L.

NOTE

Præclara] La bonne mine, la belle rotunde, animas divinæ mentis parprestance.

k Immortalia] Rhetorice istud dictum tametsi historiæ beneficio præclara facta in memoria hominum reviviscunt.

Eternus] Hæc fuit opinio quorundam Philosophorum, quam ab Orphæo dimanasse volunt. Immo Stoici

ticulas esse prædicaverunt. A quo errore nos retrahit doctrina Christiana, cum animæ nostræ a Deo creatæ sint ex nihilo, adeoque initium habuerint; quamvis sint æternæ a parte post, ut loquuntur, atque in æternum esse debeant.

[blocks in formation]
« IndietroContinua »