cum superbia invasere: rapere, consumere; sua parvi pendere, aliena cupere; pudorem, pudicitiam, divina atque humana promiscua, nihil pensi atque moderati habere.7 Operæ pretium est, cum domos atque villas cognoveris in urbium modums exædificatas, visere templa Deorum, quæ nostri majores, religiosissimi mortales, fecere. Verum illi" delubra Deorum pietate, domos sua1 gloria decorabant; neque victis quicquam præter injuriæ licentiam eripiebant." At hi contra ignavissimi homines, per summum scelus, omnia ea13 sociis14 adimere, quæ fortissimi viri victores' reliquerant: proinde quasi17 injuriam facere, id demum esset imperio uti.

13. Nam quid ea memorem, quæ nisi iis, qui videre, nemini credibilia sunt: a privatis compluribus subversos montes, maria constructa' esse." Quibus mihi videntur ludibrio fuisse divitiæ; quippe, quas honeste habere licebat,2 abuti3 per turpitudinem properabant. Sed lubido stupri, ganeæ+

2 Neque eripiebant quicquam victis præter facultatem lædendi.

a Nam qua de causa narrarem ea, quæ nullus possit credere, nisi qui viderit, montes scilicet subversos et sublatos a privatis compluribus, maria constrata esse et ædificata.

6 In Edit. Gruteri, ut et Popmæ, hic interponitur amicitiam, contra Sallustii mentem, qui duo continuat opposita, et contra Mss. fere omnes, certe B. C. D. F. G. H. I. K. L. M. N.-7 atque quidquam m. h. D. neque quidquam F. neque delet A. nec quicquam habet H.-8 mod. ur. B. H.-9 ædificatas A. D. E. F. G. H. I. K.-10 viri relig, mort. C. G. viri r. fuere mortales D. relig. fec. mort. H.-11 ubi B.-12 domosque suas B.-13 Abest en ab A.-14 sociis suis B.-15 victores abest a D.-16 [hostibus rel. Havercamp.] Delet hostibus A. B. C. E. F. G. H. K. L. M. N. reliquere B. reliquerunt C. D. E. G.— 17 Delet quasi A.

1 constrata A. B. E. H. (constructa in I. sed superscript. constrata) K. M. 2 liceat G.-3 p. t. a. probabant. B. pro turpitudine H. properabat D.

possit.

NOTE

* Verum] Respondet sensui intellecto, non expresso, quasi dicat, Minus te moveat videre habitationes, quas tam humiles Diis posuerant prisci patres nostri, postquam eas comparaveris cum magnificis villis nostrorum hominum: illi enim, contra quam fit hodie, templa Deorum pietate, domos suas gloria deco

rabant. Colebantur a veteribus Religiones pie magis quam magnifice, ut Livius loquitur; unde in lege duodecim tabularum, Ad Divos adeunto caste; Pietatem adhibento; Opes amovento.

* Demum] Id est, quasi imperium non aliter insigne esset, quam hominibus malefaciendo, aut in eo consisteret.

▾ Constructa] Sive constructa, aut

ceterique cultus non minor incesserat: viros pati muliebria, mulieres pudicitiam in propatulo habere; vescendi caussa terra marique omnia exquirere; dormire prius, quam somni cupido esset; non famem, aut sitim; neque frigus," neque lassitudinem opperiri, sed ea omnia" luxu antecapere. Hæc juventutem, ubi familiares1 opes defecerant, ad facinora incendebant. Animus imbutus malis artibus' haud facile lubidinibus carebat:'4 eo profusius omnibus modis quæstui atque sumtui deditus's erat.

14. In tanta tamque corrupta civitate' Catilina,2 id, quod factu facillimum erat, omnium3 flagitiorum atque facinorum+ circum se, tanquam stipatorum, catervas habebat.' Nam quicumque impudicus, adulter, ganeo; manu, ventre, pene bona patria laceraverat; quique alienum æs grande conflaverat, quo flagitium, aut facinus redimeret; præterea omnes

Catilina habebat circum se catervas et agmina omnium flagitiosorum atque facinorosorum, tanquam stipatorum et custodum, id quod erat facillimum factu in civitate tanta et tam corrupta.

c Ut flagitium, aut facinus elueret.

4 ganeæque A. et ganea H.-5 viri G. H.-6 muliebria pati Ä. B. C. D. E. F. G. H. I. K.—7 cupido somni A. C. F. G. H. s. esset cupido F. adesset B. M. -8 non sitim C. D. E. F. G. H. I. N. neque sitim M.-9 non frigus G.— 10 ea abest in A. E. G.—11 omnia ea B. omnia luxu C.—12 fam. u. juv. A.— 13 m. a. i. A. ad mala f. i. H.-14 car. lib. A.-15 dediti G.

1 In tanta igitur A. in tanta itaque et tam c. c. B. F. M. i. t. itaque tamque G. H. K. i. t. itaque corrupta civitate L.-2 Catilina existimans H.-3 hominum B.-4 flagitiosorum atque facinorosorum A. B. F. H. K. M. N. omnium flagitiosissimorum c. s. &c. C. omn. flagitiosissimorum facinorosorum c. s. D. E. flagitiorum atque facinorosissimorum G. sed omnium vetustissimus et optimus L. flagitiorum atque facinorum tuetur.-5 ganeo adulter A.-6 alea manu A. B. C. D. E. F. G. H. K. M. N. in L. ganeo et alea non inveniuntur.-7 quicun

NOTE

contracta legeris, eodem modo Romanorum luxus circa ædificia in mari extruenda carpetur; qua de re Horatius quoque ita conquestus est, Contracta pisces æquora sentiunt, Jactis in altum molibus, &c. Ob ingentes sumtus, et profusam in ædificiis et convictibus luxuriam, Lucullus Xerxes togatus a Pompeio dictus est.

2 Cultus] Hic in malam partem ac

cipitur, pro nimia et lasciva corporis curatione, aut in cutem indulgentia, et blanditiis.

a Hæc] Præpostera, scilicet, vivendi consuetudo, moresque propu diosi.

b Redimeret] Id est, ut se liberaret, atque delicti pœnam effugeret, vel pecunia judices corrumpendo, vel cam iis qui litem intentabant transigendo.

undique parricidæ, sacrilegi, convicti judiciis, aut pro factis judicium timentes; ad hoc, quos manus atque lingua, perjurio aut sanguine civili alebat; postremo omnes," quos flagitium, egestas, conscius animus exagitabat: ii Catilinæ proximi11 familiaresque erant. Quod si quis etiam a culpa' vacuus in amicitiam ejus inciderat; quotidiano usu atque illecebris facile par similisqued ceteris efficiebatur. Sed maxime adolescentium familiaritates's appetebat: eorum animi molles et ætate fluxi," dolis haud difficulter capiebantur. Nam uti cujusque studium18 ex ætate flagrabat, aliis scorta præbere; aliis çanes atque equos mercari; postremo neque sumtui, neque modestiæ suæ parcere, dum illos obnoxios' fidosque faceret.19 Scio, fuisse nonnullos, qui ita æstimarent, juventutem, quæ domum Catilinæ frequentabat, parum honeste pudicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quod cuiquam compertum foret, hæc fama yalebat.22

15. Jam' primum adolescens Catilina multa nefanda

Nam præbebat aliis scorta, aliis emebat canes atque equos, prout unusquisque ardebat desiderio alicujus rei, secundum suam ætatem.

que B. D. H.-8 ad hæc B. G. ad huc F.-9 atque C. F. G.-10 sang. civ. A. B. E. F. H. I. K. L.-11 omnes illi H.-12 ii p. f. Cat. erant. B. ii omnes M.13 et a culpa B. F.-14 deciderat A. liber inciderat N.-15 fam. ad A.16 mollis animi H.-17 fragilis et fluxi D. ætate flux. E.-18 Namque ut cujus st. A. Nam ut cujuscumque st. K. Non uti, sed ut hic omnes Mss. exhibent.19 fidosque sibi A. B. D. E. F. G. H. K. L. sibi fidosque H. sibique fidos I.20 Abest ita ab A.-21. Delet quod C. K. L. M.-22 volabat C.

NOTE

e Conscius] Scelerum scilicet: Conscius enim quandoque in bonam partem sumitur.

d Similisque] Cum similis non tantum dicat quantum par, perinde est ac si dixisset Sallust. Usu et consuetudine, quicumque in Catilinæ amicitiam inciderat, facile illi par, aut saltem similis efficiebatur. Nisi malis Tò par gradus nequitia notare, similis vero genus ipsum, in quo illi pares fiebant.

e Modestia] Hic Gallice vertas, son honneur. Alibi aliter.

f

Obnoxios] Obstrictos. Gall, Attachez à sa personne.

Aliis rebus] Ubi manifestum fecerat Catilina, se nullo scelere aut flagitio vacare, sed profligatæ nequitiæ hominem esse.

Jam primum] Instituit Sallustius earum rerum enumerationem, ex quibus, eos juvenes qui Catilinam frequentabant, parum honeste pudici

stupra fecerat, cum virgine' nobili, cum sacerdote Vestæ,3* alia hujuscemodi contra jus' fasque. Postremo captus amore Aureliam Orestillæ, cujus præter formam, nihil unquam bonus laudavit; quod ea nubere illi dubitabat, timens privignum adulta ætate; pro certo creditur, necato filio, vacuam domum scelestis nuptiis fecisse. Quæ quidem res mihi inprimis videtur causa fuisse facinoris° maturandi. Namque animus impurus, Dis hominibusque infestus, neque vigiliis neque quietibus sedari poterat: ita conscientia1 mentem excitam3 vastabat." Igitur color1 exsanguis,1 fœdi'

* Creditur pro certo, Catilinam fecisse domum suam vacuam nuptiis flagitiosis, filio suo necato, eo quod Aurelia Orestilla, timens eum futurum privignum, qui ætate adultus erat, dubitabat nubere ipsi Catilinæ.

sacer

1 Jampridem G.-2 nob. virg. B. 3 Vesta sacerdote deleto cum A. dote Vesta deleto cum G. Dea Vesta B. D. F. M.-4 illi nub. B. D. E. F. H. K.-5 adulta ætate C. marg. adultum.-6 dicitur H.-7 in pr. m. C. in primis mihi E. inprimis delet D. mihi v. i. p. c. F. H.-8 c. v. fuisse A.-9 intenta adulta K.-10 consciam C.-11 vastabat B. F. K. L.-12 color ei C. G.

NOTE

tiam habuisse, conjectura prospicie- alteram veterem Saturni matrem, batur.

i Cum virgine] Forte de eo stupro loquitur, quod ei obtulit quæ postea socrus fuit: nam et illud quoque Cicero Catilinæ objecit; tacito tamen, ut hic, mulieris nomine, ne illi et familiæ nota inureretur.

Sacerdote Vesta] Virgines erant, Vestales, castitatis eximiæ, quibus nefas erat virum tangere, ad sacri et æterni ignis custodiam, in penetralibus Vestæ adhibitæ.

k Vesta] Estha Chaldæis ignem denotat, a quo Græcis eoría factum, id est, focus; unde Latinis Vesta, id est, Ignis. Vesta vero nomine æthereum et divinum quendam ignem intellexerunt, seu mentem, quæ non oculis, sed animo tantum percipitur; ex quo factum ut nullum in Vestæ Templo simulachrum conspiceretur. Atque notandum est, duas fuisse Vestas,

quæ Cybele, et Pales, et Terra, immo Ops, et Ceres dicitur; alteram vero Saturni, ex illa altera filiam, quæ hæc nostra est: quanquam hæc omnia non uno modo apud omnes Mythologos reperias, immo sæpissime confundantur.

I Jus] Jus ad homines, fas refertur ad Deos.

m Aurelia] Quæ fuerit non satis constat eam forma et divitiis inter primas claruisse, certum est.

n Necato] Veneno, ut refert Valer. Max.

• Facinoris] De opprimenda Republica intelligit.

P Excitam] Non enim usquequaque conscientia sopita est; mentem quandoque commovet, excitat, et turbat. Dixit vero Auctor mentem excitam vexabat, pro exciebat et vexabat. 4 Exsanguis] Perturbatio conscien

éculi, citus modo," modo tardus incessus ;14 prorsus in facie' vultuque's vecordia' inerat.16

16. Sed juventutem, quam, ut supra diximus, illexerat,* multis modis2 mala facinora edocebat. Ex illis testes signatoresque falsos commodare ;4▾ fidem, fortunas, pericula vilia habere; post, ubi eorum famam atque pudorems attriverat, majora alia imperabat: si causa peccandi in præsens minus suppetebat, nihilo minus insontes," sicuti sontes,7 circumvenire, jugulare. Scilicet, ne per otium torpescerent manus3 aut animus, gratuito potius9 malus atque crudelis erat. His amicis sociisque confisus Catilina,'° simul quod æs alienum per omnes terras" ingens erat, et quod plerique Syllani milites, largius suo usi, rapinarum et victoriæ13 veteris memores civile bellum exoptabant; opprimendæ reipublicæ consilium cepit." In Italia nullus exercitus :14

12

f Quando minuerat famam atque pudorem eorum. Erat potius malus atque crudelis sine mercede.

Catilina confisus his amicis et sociis cepit consilium Reipublicæ opprimendæ ; simul quod ille grandem pecuniam ubique debebat, et quod plerique milites Syllani, qui prodige usi erant bonis suis, optabant bellum civile, memores rapinarum et viotoriæ veteris.

color ejus M. et plures alii.-13 modo citus B. K.-14 incessus crat B. H.15 vecordia p. i. f. vultuque inerat I.-16 erat B.

accommo

1 allexerat C.-2 multis modis illexerat ad. m. f.-4 concordare A. dare B. H.-5 Desunt in C.-6 aliis G.-7 abest s. s. in H.-8 ne p. o. manus et animus t. C. G. ne p. o. intorpesceret animus aut manus H. n. c. p. o. torpesceret manus M. N.-9 in aliis B. [malus Havercamp.]-10 Cat. conf. B.-11 per o. t. persolvendum D. E. in marg. H. grande p. o. t. erat L.-12 milites Sullani C. G.-13 vet. vict. B.-14 ex. erat B. C. D. E. F. H.-15 quia Cn. Pompejus