lectu3, sine armis, sine exercitu, quinque hominibus comprehensis atque confossis 9, incensione urbem, internecione cives, vastitate Italiam, interitu rempublicam liberavi: ego vitam omnium civium, statum orbis terræ, urbem hanc denique, sedem omnium nostrum, arcem regum ac nationum exterarum, lumen gentium, domicilium imperii, quinque hominum amentium ac perditorum pœna redemi. An me existimasti hæc injuratum in judicio non esse dicturum, quæ juratus 10 in maxima concione dixissem?

XII. Atque etiam illud addam, ne qui1 forte incipiat improbus subito te amare2, Torquate, et aliquid sperare de te; atque, ut idem omnes exaudiant, clarissima voce dicam. Harum omnium rerum, quas ego in consulatu pro salute communi suscepi et gessi, L. ille Torquatus 3, quum esset meus contubernalis in consulatu, atque etiam in prætura fuisset, auctor,

bellum hujusmodi impendebat, tumultum esse decernebat senatus, ut vacationes tollerentur.

8. Sine delectu. Id est, nullo militum delectu habito, nullis militibus congregatis.

9. Quinque... comprehensis atque confossis. Plures fuerunt comprehensi, sed de quinque duntaxat in Tulliano carcere sumptum supplicium, videlicet, Lentulo, Cethego senatoribus, Statilio, Gabinio equitibus, Cepario Terracinense. Confossis. Alii, confessis. Et cum Sallustio congruunt qui, cap. 55 scribit: vindices rerum capitalium laqueo gulam fregere »>. Non igitur confossi sunt. Plurimi alii capitali pœna affecti sunt; nam Cicero in oratione tertia in Catilin. addit L. Cassium, P. Furium, Q. Magium Chilonem, P. Umbrenum.

adjutor, particeps exstitit, quum princeps 5 [quum auctor ], quum signifer esset juventutis"; parens ejus, homo amantissimus patriæ, maximi animi, summi consilii, singularis constantiæ, quum esset æger, tamen omnibus rebus illis interfuit9; numquam est a me digressus; studio, consilio, auctoritate unus adjuvit plurimum, quum infirmitatem corporis 10 animi virtute superaret. Videsne, ut eripiam te ex improborum subita gratia, et reconciliem bonis omnibus? qui te et diligunt, et retinent, retinebuntque semper; nec, si a me forte desciveris, idcirco te a se, et a republica, et a tua dignitate deficere patientur.

Sed jam redeo ad causam; atque hoc vos, judices, testor: mihi de memet ipso tam multa dicendi necessitas quædam imposita est ab illo. Nam, si Torquatus Sullam solum accusasset, ego quoque hoc tempore

erat una princeps et signifer juventutis.

8. Parens ejus. L. Manlius Torqua tus consul ann. 688 cum L. Aurelio Cotta.

9. Omnibus rebus illis interfuit. Quum Macedonia revertisset; primis enim mensibus consulatus Ciceronis Torquatum abfuisse, illa orat. in Pisonem verba declarant : « ex qua provincia modo vir omni dignitate ornatissimus, L. Torquatus magnis rebus gestis, me referente, absens imperator est appellatus ».

10. Quum infirmitatem corporis. Non dissimile illud de Hirtio Phil. VIII: Animi vires corporis infirmitas non retardavit ».

11. Nam si Torquatus solum Sullam accusasset. Sumpsisse videtur a Demosthene ex oratione pro Corona: « Nam si Eschines solum ea, quæ in accusatione perscripsit, accusasset ego quoque de ipso senatusconsulto

nihil aliud agerem, nisi eum, qui accusatus esset, defenderem: sed quum ille tota illa oratione in me esset invectus, et quum initio, ut dixi, defensionem meam auctoritate spoliare voluisset, etiamsi dolor meus 12 respondere non cogeret, tamen ipsa causa hanc a me orationem flagitasset.

XIII. Allobrogibus nominatum Sullam esse dicis. Quis negat? Sed lege indicium2, et vide, quemadmodum nominatus sit. L. Cassium 3 dixerunt commemorasse, cum ceteris Autronium secum facere 4. Quæro, num Sullam dixerit Cassius? Nusquam 5. Sese aiunt quæsisse de Cassio, quid Sulla sentiret. Videte diligentiam Gallorum : qui vitam hominum naturamque non nossent, ac tantum audissent, eos pari calamitate esse 6; quæsiverunt, essentne eadem voluntate? Quid tum? Cassius si respondisset, idem sentire et secum facere Sullam, tamen mihi non videretur in hunc id criminosum esse debere. Quid ita? Quia qui barbaros homines ad bellum impelleret, non debebat minuere illorum suspicionem, et purgare eos, de

statim respondissem; quoniam vero ad alia digressus non pauciora verba insumpsit, et plura in me mentitus est, etc. »

12. Dolor meus. Ex injuria Torquati.

XIII. 1. Allebrogibus. Cod. Ambr. luculenter ab Allobrogibus.

2. Lege indicium. Indicium hic sumitur pro delatione Allobrogum. Relatum erat in publicas tabulas.

3. L. Cassium. Longinum, unum ex conjuratis, senatorii ordinis; Ciceronis competitor fuerat in consulatu. Quum ille legatos Allobrogum in conjurationem impellere vellet, multos

nobiles viros ex eonjuratione nomi

quibus illi aliquid suspicarentur. Non respondit tamen, una facere Sullam. Etenim esset absurdum, quum ceteros sua sponte nominasset, mentionem Sullæ facere nullam 9, nisi admonitum et interrogatum. Nisi forte verisimile est, P. Sullæ nomen in memoria Cassio non fuisse. Si nobilitas hominis, si afflicta fortuna 1o, si reliquiæ pristinæ dignitatis non tam illustres fuissent, tamen Autronii commemoratio memoriam Sullæ retulisset. Etiam, ut arbitror, quum auctoritates principum conjurationis ad incitandos animos Allobrogum colligeret Cassius, et quum sciret, exteras nationes maxime nobilitate moveri, non prius Autronium, quam Sullam nominasset. Jam vero illud probari minime potest, Gallos, Autronio nominato, putasse, propter calamitatis similitudinem, sibi aliquid de Sulla esse quærendum; Cassio, si hic esset in eodem scelere, ne quum appellasset quidem Autronium, hujus in mentem venire po

tuisse.

Sed tamen quid respondit de Sulla Cassius? Se nescire certum 12. Non purgat, inquit. Dixi antea : ne si argueret quidem tum denique, quum esset interrogatus, id mihi criminosum videretur. Sed ego in indiciis13 et in quæstionibus non hoc quærendum ar

socios nominasse : « Præterea multos cujusque generis innoxios, quo legatis animus amplior esset ». Illorum enim intererat multos esse conjuratos; Cassius igitur non debebat eximere, quos Galli in eorum numero esse putarent.

8. Græv. e cod. Erfurt. « suspicari viderentur ». Quod forte accedit aliquanto magis ad oratoris sententiam. J. V. L.

9. Mentionem Sullæ facere nullam. Si reipsa Sulla conjurasset.

10. Afflicta fortuna. Condemnatione in judicio de ambitu.

II. Nominasset. Quia Sulla, longe nobilior Autronio, si ex conjuratis fuisset, prior nominari debuisset.

12. Se nescire certum. Certe scio, certo et certum; itemque certum habeo et pro certo, in eadem re dicitur.

13. Sic Lambinus ex uno cod. et conjectura Stephani; et sic Ambros. cod. ab Ang. Maio laudatus, p. 143. Vulg. judiciis. J.V. L.

bitror, num purgetur aliquis; sed num arguatur. Etenim quum negat se scire Cassius, utrum sublevat Sullam, an satis probat se nescire? Sublevat 14 apud Gallos. Quid ita? ne indicent? Quid? si periculum esse putasset, ne illi 15 umquam indicarent; de se ipso confessus esset? Nescivit. Credo, judices, celatum esse Cassium de Sulla uno 16: nam de ceteris certe sciebat; et ea domi ejus pleraque conflata esse constabat. Qui negare noluit esse in eo numero Sullam, quo plus spei Gallis daret, dicere autem falsum non ausus est, nescire 17 dixit. Atqui hoc perspicuum est, quum is, qui de omnibus scierit, de Sulla se scire negarit; eamdem vim esse negationis hujus, quam si extra conjurationem 18 hunc esse, se scire dixisset. Nam, cujus scientiam de omnibus constat fuisse, ejus ignoratio de aliquo, purgatio debet videri. Sed jam non quæro, purgetne Cassius Sullam: illud mihi tantum satis est, contra Sullam nihil esse in indicio.

2

XIV. Exclusus hac criminatione Torquatus, rursus in me irruit, me accusat. Ait, me aliter, ac dictum est, in tabulas publicas retulisse. O dii immortales (vobis enim tribuam, quæ vestra sunt; nec vero possum meo tantum ingenio dare, ut tot res, tantas, tam varias, tam repentinas, in illa turbulentissima tempestate reipublicæ, mea sponte dispexerim 3)!