more aggressi, quam magnum numerum jumentorum atque hominum intercipiunt; cohortibusque cetratis subsidio missis, scienter in duas partes sese distribuunt; alii, ut prædæ præsidio sint; alii, ut venientibus resistant atque eos propellant: unamque cohortem, quæ temere ante ceteras extra aciem procurrerat,' seclusam abs reliquis circumveniunt atque interficiunt, incolumesque cum magna præda eodem ponte in castra revertuntur.

56. Dum hæc ad Ilerdam geruntur, Massilienses, usi L. Domitii consilio, naves' longas expediunt, numero XVII, quarum erant XI tectæ.225 Multa huc" minora navigia addunt, ut ipsa multitudine nostra classis terreatur: magnum numerum sagittariorum, magnum Albicorum, de quibus supra demonstratum est, imponunt, atque hos præmiis pollicitationibusque incitant. Certas sibi deposcit naves Domitius, atque has colonis pastoribusque, quos secum adduxerat, complet. Sic, omnibus rebus instructa classe, magna fiducia ad nostras naves procedunt, quibus præerat D. Brutus. Hæ ad insulam,226 quæ est contra Massiliam, stationes obtinebant.

57. Erat multo inferior navium numero' Brutus; sed delectos ex omnibus legionibus fortissimos viros antesignanos centuriones Cæsar ei classi attribuerat, qui sibi id

W

—P per i L. pr.- vulgo maximum et pr. subsidio.- procurrerant Lov. procurrebat L. sec. Sic Mss. potiores, non a.- navis Pet. Lov.-" Sic Scal. e Ms. Urs. cum Pet. L. pr. Edd. Vett. his et L. sec. hinc Lov. p. Dorv. hic B. V. monstr. L. pr.- et poll. L. pr.- deest Busl. Dorv. Edd. R. M. V. in quibus et aliis ac L. sec. Dom. nav. Pastoribus sine que Carr.- edux. V. adduxit L. sec. Dorv. Edd. R. M. V. Sic L. pr. non n. nav. Mss. plerique et Edd. quædd. electos, de more.-b antesignarios

NOTE

225 Quarum erant xi tectæ] Quibus opponuntur aperta, quæ catastromata non habebant, quibus tecti milites pugnarent. T. Livius lib. xxxvi. Biduum in apparatu morati, tertio die centum navibus, quarum LXX tectæ erant, ceteræ aperta Phoceam petiverunt.' Item Hirtius in lib. de bello Alex. 'Magnoque impetu

quatuor ad eum constrate naves, et complures aperte contenderunt.' Item Cæsar in principio libri sequen tis: Naves piscatorias contexerant, ut essent ab ictu telorum remiges tuti.'

226 Hæ ad insulam, &c.] Unam de iis quæ dicuntur, les Pomegues.

muneris depoposcerant. Ii manus ferreas atque harpagones227 paraverant; magnoqued numero pilorum, tragularum, reliquorumque telorum se instruxerant. Ita, cognito hostium adventu, suas naves ex portu educunt, cum Massiliensibus confligunt. Pugnatum utrinque est fortissime atque acerrime; neque multum Albici228 nostris virtute cedebant, homines asperi et montani,229 exercitati in armis: atque ii, modo digressi1 a Massiliensibus, recentem eorumi pollicitationem animis continebant; pastoresque indomiti, spe libertatis excitati, sub oculis domini suam probare operam studebant.

Mss. 3.—c muneris causa L. sec. Dorv. male depoposcerat iidem et Lov.— d magno n. Lov. Dorv. Edd. pp. numero elegantius post telorum se ponit L. pr.- ded. L. sec. et Mss. 2. Edd. pp.-8 atque Pet. qui addit et exerc. cum Ms. Urs. Carr. L. pr. sec. V. Grut. non male ut m. deest montani in Lov.

deg. Mss. 5. a abest Mss. meis omnibus, forsan non male. eorumdem Pet. Sc. L. pr. B. Lov. et Edd. ante Urs. eodem Mss. 4.- incit. Edd. qdd. L. sec.- Domitii L. sec. Dorv. B. et Edd. Vett. dnis V. dm. L. pr. i. e.

NOTE

buat.

228 Albici] Illi Reii dicti sunt, et a cultu Apollinis, Apollinares, montesque Salyorum occupabant incolebantque, quæ a vicinis Massiliæ locis ad Cebennam propemodum pertinent. Eorum urbs dicitur a Plinio, Alebece, vel Albece Riorum Apollinarium, aliquando Reium et Regium, more recepto urbium, quæ nomen proprium, populi sui nomine commutavere, Gallice Riez.

227 Manus ferreas atque harpagones] inventum harpagonis Anacharsi triUnum idemque instrumentum censet Liv. lib. xxvI. et XXXVII. 'Hoc modo ferreæ quoque manus (harpagones vocant) quas operibus hostium injicerent præparabantur.' Item 1. xxx. 'Postremo asseres ferreo unco præfixi, (harpagones milites vocant) ex Punicis navibus injici in Romanas cœpti.' Plinius vero diversa tela esse censet, qui vII. 56. Anacharsim harpagones, manus autem ferreas Periclem invenisse memoriæ prodidit. Dion scribit harpagones celeriter mitti et retrahi solere, manum vero ferream cum pondere decidere, retiDereque quodcunque fuerit amplexa. Frontinus 11. 3. manus ferreas inventas esse a Duillio testatur, apud Romanos scilicet, si verum est quod Plinius testatur, a Pericle fuisse inventas. Harpax vero et harpago, an sint diversa instrumenta, dubium est. Appianus certe harpaga dicit esse ab Agrippa excogitatum, cum Plinius

229 Homines asperi et montani] Vegetius 1. 3. Nunquam credo potuisse dubitari aptiorem armis rusticam plebem, quæ sub dio et labore nutritur, solis patiens, umbræ negligens, balnearum nescia, deliciarum ignara, simplicis animi, parvo contenta, duratis ad omnem laborum tolerantiam membris, cui gestare ferrum, fossam ducere, onus ferre consuetudo de rure est,'

58. Ipsi Massilienses, et celeritate navium et scientia gubernatorum confisi, nostros eludebant impetusque eorum excipiebant; et, quoad licebat latiore spatio, producta longius acie, circumvenire nostros, aut pluribus navibus adoriri singulas, aut remos transcurrentes detergere,1230 si possent, contendebant; cum propius erat necessario ventum, ab scientia gubernatorum atque artificiis ad virtutem montanorum confugiebant. Nostri, quod minus exercitatis remigibus minusque peritis gubernatoribus utebantur, (qui" repente ex onerariis navibus erant producti, neque dum etiam vocabulis armamentorum cognitis,) tum° etiam gravitate et tarditate navium impediebantur: factæ enim subito ex humida materia231 non eundem usum celeritatis habebant.9 Itaque, dum locus cominus pugnandi daretur, æquo animo singulas binis navibus objiciebant, atque injecta manu ferrea, et retenta utraque nave,' diversi pugnabant, atque ins bostium naves transcendebant; et, magno numero Albicorum et pastorum interfecto, partem navium deprimunt; non nullas cum hominibus capiunt; reliquas in portum compellunt. Eo die naves Massiliensium cum iis, quæ sunt captæ, intereunt novem.

dominum sive dominorum. sed adi B. G. IV. 33. v. 8.-1 deterrere Cuj. Lov. L. pr. deterere Scal. Pet. obtend. Pal. deest Mss. et Edd. pp. qui Pet. L. sec. V. Pal. Edd. pp. Vasc. Str. Steph. quo Lov. L. pr. B. Dorv, V. omnino ad B. C. 1. 51.—" quique L. sec. Edd. Vasc. Str. Steph. Gr. post. paulo ante gubernationibus Dorv.- Hic ponitur nostri in Edd. R. M. V.P deest L. pr.- habuerunt Carr. L. habuerant Lov. et 4 alii cum Edd. pp.— abest L. pr. nari V.—' caret V.- vulgo C. ad Il. nunciato.—" alii hic et

NOTE

230 Remos transcurrentes detergere] Sic Latini et Livius, defringere remos. Polybius ταρσούς θραύειν, Appianus συντρίβειν, Diodorus παρασύρειν. Des tergere porro ut Gallice dicitur, nettoyer la tranchée, id est, internecione delere quotquot in fossis sub aggeribus delitescentes urbem obsident.

231 Facta enim subito ex humida materia] Hoc est quod cavendum esse monet Vegetius v. 6. 'Ne continuo,

1

ut dejectæ fuerint trabes, secentur, vel statim ut sectæ fuerint, mittantur in navem; siquidem et adhuc solidæ arbores, et jam divisæ per tabulas, duplices ad majorem siccitatem mereantur inducias; nam quæ virides compinguntur, cum nativum humorem exsudaverint, contrahuntur, et rimas faciunt latiores, quo nihil est periculosius navigantibus.'

59. Hoc primum Cæsari ad Ilerdam nuntiatur; simul, perfecto ponte, celeriter fortuna mutatur. Illi, perterriti virtute equitum, minus libere, minus audacter vagabantur: alias," non longo ab castris progressi spatio, ut celerem receptum haberent, angustius pabulabantur,' alias longiore circuitu: custodias stationesque equitum vitabant, aut, aliquo accepto detrimento, aut procul equitatu viso, ex medio itinere projectis sarcinis fugiebant. Postremo et plures intermittere dies et, præter consuetudinem omnium, noctu constituerant pabulari.2

60. Interim Oscensesa 232 et Calagurritani,b 233 qui erant cum Oscensibus contributi, mittunt ad eum legatos, seseque imperata facturos pollicentur. Hos Tarraconensesd 234 et Jacetani235 et Ausetanie 236 et paucis post diebus Illurgavonenses,237 qui flumen Iberum attingunt, insequuntur. Petit ab his omnibus, ut se frumento juvent: pollicentur, atque, omnibus undique conquisitis jumentis, in castra deportant. Transit etiam cohors Illurgavonensis ad eum, cognito civitatis consilio, et signa ex statione transfert. Magna celeriter commutatio rerum. Perfecto ponte, magnis quinque civi

dein Lov. Hot. et 4 recentes cum Edd. pp. longe ab Pet. longe c. L. pr. a Mss. Edd. pp. pabulantur L. pr. Ed. Med.-w rec. Edd. pp.-* refug. Lov. bene.- etiam Edd. qdd. et compl. V. etiam p. Pal. Dorv. Edd. pp. Lips. tum. Obscenses Mss. qdd.— Calaguritani Edd. Vett. V. Duker. ad Flor. III. 22. in f. sese i. Carr.-d Terr. L. pr. Dorvill.-e Auscitani Scal. -f post paucos dies L. sec.―s Hiberum L. pr. sec. V. et Edd. pp.1 vulgo

NOTE

232 Oscenses] Osca duplex, altera in Bætica, altera in Tarraconensi, de qua nunc agitur, clarissimorum Christianæ religionis martyrum Laurentii et Vincentii patria, nunc Huesca.

233 Calagurritani] In Hispania citeriori, proxima Oscæ, alio nomine, Fibularia, nunc Calahorra.

234 Tarraconenses] Tarraco urbs nobilis, unde dicta Hispania citerior, Tarraconensis. Pomponio Mela dicitur maritimarum opulentissima, medio fere itinere inter Iberum fluvium

et Barcinonem, quæ nunc urbs est Cathalauniæ caput.

235 Jacetani] Jacetanorum oppidum dicitur Java.

236 Ausetani] Ab Ausa oppido hodie Vigue. Ptolemæo Authetani dicuntur. ' Hæc duo oppida Pyrenæi radice recedere dicuntur,' Plinio, quorum episcopus nunc subditus Cæsarangustano archiepiscopo.

237 Illurgavonenses] Plinio dicitur regio Ilergaonum, sed ignorantur. Certe non longe ab Ibero flumine in citeriore Hispania.

tatibus ad amicitiam adjunctis, expedita re frumentaria, extinctis rumoribus de auxiliis legionum, quæ cum Pompeio per Mauritaniam venire dicebantur, multæ longinquiores civitates ab Afranio desciscunt et Cæsaris amicitiam sequuntur.

61. Quibus rebus perterritis animis adversariorum, Cæsar, ne semper magno circuitu per pontem equitatus esset mittendus, nactus idoneum locum, fossas pedum triginta in latitudinem complures facere instituit, quibus partem aliquam Sicoris averteret vadumque in eo flumine efficeret. His pæne effectis, magnum in timorem Afranius Petreiusque perveniunt, ne omnino frumento pabuloque intercluderentur; quod multum Cæsar equitatu valebat. Itaque constituunt ipsim iis locis excedere, et in Celtiberiam bellum transferre. Huic consilio suffragabatur etiam illa res, quod ex duobus contrariis generibus, quæ superiore bello cum L." Sertorio steterant238 civitates, victæ nomen atque imperium absentis timebant; quæ in amicitia manserant, Pompeii magnis affectæ beneficiis eum diligebant: Cæsaris autem in barbaris erat nomen obscurius. Hinc magnos equitatus magnaque' auxilia expectabant, et suis locis bellum in hyemem ducere cogitabant. Hoc inito consilio, toto flumine Ibero naves conquirere et Octogesam139 adduci jubent. Id erat oppidum positum ad Iberum, milliaque

fit c.- junctis Dorv. Edd. pp. Mauret. Ms. Urs. semper.- -k vulgo altit.aditumque L. sec. Dorv. dein omni fr.-m vulgo ipsi et ipsis l.-" deest prænomen L. pr. V. Sest. Pet. L. pr.-o junctæ Mss. 2. Edd. pp.-p quæque Busl. L. sec. Edd. pp. manserunt V.- hic L. pr. sec. Lov. Dorv.- deest que L. pr. bene. in locis Carr. et mei 2 et Edd. pp. Hibero Mss. semper. navis Pet. Lov. V. et alii.-" deest copula Mss. 5. Totogesma L. pr. Pet. Lov. Octogesima, vel Octogesma, Octogesimam nonnulli.- milia v p. aberat a c. xx. Mss. o. et Edd. pp. milibus v B. xxi. Edd. pp. XXIV. Busl.—

NOTE

238 Cum L. Sertorio steterant] Sylla dictatore rerum potito, Sertorius Marianarum partium in Hispaniam se recepit, ibique Romanos duces a Sylla missos magnis cladibus affecit, tandem per insidias a Perpenna occisus

est,' magnæ vir, sed calamitosæ virtutis,' ut ait Florus.

239 Octogesam] Octogesa ignoratur, alii dicunt esse Hitona, alii Mequinense, alii Flix, alii Satron.