ἐπιθυμίᾳ, ὅτε ἐν πᾶσιν αὐτῶν ἐλαττούμενοι, ὁμοδούλους σφᾶς ἔχειν. μεγίστη τε οὖν μάχη και πολυτροπωτάτη διά τε ταῦτα καὶ 60 διὰ τὸ πλῆθος τό τε πολυειδὲς τῆς παρασκευῆς ἐγένετο. πάμ πολλοι μὲν γὰρ ὁπλῖται, πάμπολλοι δὲ καὶ ἱππεῖς, τοξόται τε ἕτεροι καὶ σφενδονῆται ἄλλοι ὄντες, τό τε πεδίον πᾶν κατέλαβον, καὶ σκεδασθέντες πολλαχῇ μὲν ἀλλήλοις οἷα ὁμόσκευοι, πολλαχῇ δὲ καὶ ἑτέροις ἀναμὶξ ἐμάχοντο. προεῖχον δὲ οἱ Πομ- 2 πηίειοι τῇ τε ἱππείᾳ καὶ τῇ τοξείᾳ, καὶ διὰ τοῦτο πόρρωθέν τε ἐγκυκλούμενοί τινας προσβολαῖς αἰφνιδίοις ἐχρῶντο, καὶ συν ταράξαντες αὐτοὺς ἐξανεχώρουν, εἶτ ̓ αὖθις καὶ μάλ' αὖθις ἐπετίθεντο σφισι, τοτὲ μὲν ἐνταῦθα, τοτὲ δὲ ἐκεῖσε μεθιστάμενοι. οἱ οὖν Καισάρειοι ταῦτά τε ἐφυλάσσοντο, καὶ τὰς τάξεις σφῶν 3 ἐξελίσσοντες ἀντιπρόσωποί τε ἀεὶ τοῖς προσβάλλουσιν ἐγίγνοντο καὶ ὁμόσε αὐτοῖς χωροῦντες τῶν τε ἀνδρῶν καὶ τῶν ἵππων ἀντελαμβάνοντο, προθύμως ἀγωνιζόμενοι· καὶ γὰρ πεζοὶ τοῖς ἱππεῦσιν αὐτῶν κοῦφοι ἐπ ̓ αὐτὸ τοῦτο συνετετάχατο. καὶ ταῦτα 4 οὐ καθ ̓ ἕν, ὥσπερ εἶπον, ἀλλὰ πολλαχῇ ἅμα σποράδην ἐγίγνετο, ὥστε τῶν μὲν πόρρωθεν μαχομένων, τῶν δὲ συσταδὸν ἀγωνιζομένων, καὶ τῶν μὲν παιόντων τινάς, τῶν δὲ πατασσομένων, φευγόντων ἑτέρων, διωκόντων ἄλλων, πολλὰς μὲν πεζομαχίας, πολλὰς δὲ καὶ ἱππομαχίας ὁρᾶσθαι. καν τούτῳ καὶ παρὰ δόξαν 5 συχνὰ συνέβαινε. καὶ γὰρ τρέψας τίς τινα ἐτρέπετο, καὶ ἄλλος ἐκκλίνας τινὰ ἀντεπετίθετο αὐτῷ· πλήξας τις ἕτερον αὐτὸς ἐτιτρώσκετο, καὶ πεπτωκῶς ἄλλος τὸν ἑστηκότα ἀπεκτίννυε. καὶ πολλοὶ μὲν καὶ ἄτρωτοι ἔθνησκον, πολλοὶ δὲ καὶ ἡμινῆτες ἐφόνευον. καὶ οἱ μὲν ἔχαιρον καὶ ἐπαιώνιζον, οἱ δὲ ἐλυποῦντο καὶ ὠλοφύροντο, ὥστε βοῆς καὶ στεναγμῶν πάντα πληρωθῆναι, καὶ τοῖς μὲν πλείοσι καὶ ἐκ τούτου ταραχὴν ἐγγενέσθαι, τὰ γὰρ λεγόμενα ἄσημά σφισι διά τε τὸ ἀλλοεθνὲς καὶ διὰ τὸ ἀλλό θροον ὄντα δεινῶς αὐτοὺς ἐξέπλησσε, τοῖς δὲ δὴ συνιεῖσιν ἀλλήλων πολλαπλάσιον τὸ κακὸν συμβῆναι· πρὸς γὰρ τοῖς ἰδίοις σφῶν παθήμασι καὶ τὰ τῶν πέλας καὶ ἑώρων ἅμα καὶ ἤκουον. τέλος δέ, ισορρόπως αὐτῶν ἐπὶ μακρότατον ἀγωνισαμένων, 61 καὶ πολλῶν ἀμφοτέρωθεν ὁμοίως καὶ πεσόντων καὶ τρωθέντων, C. 60. τὸ πολυειδὲς τῆς παρασκευῆς] Auf Seiten des Pompeius waren Macedonier, Thracier, Ae gyptier, Galater, Cappadocier, Syrer etc. zum grossen Theil in ihrer nationalen Bewaffnung. ὁ Πομπήιος ἅτε καὶ ̓Ασιανὸν καὶ ἀγύμναστον τὸ πλεῖον τοῦ στρατοῦ ἔχων ἡττήθη, ὥσπερ που καὶ πρὸ τοῦ ἔργου οἱ ἐδεδή 2 λωτο κεραυνοί τε γὰρ ἐς τὸ στρατόπεδον αὐτοῦ ἐσέπεσον, καὶ πῦρ ἀέριον ὑπὲρ τῆς τοῦ Καίσαρος ταφρείας φανὲν ἐς τὴν ἐκεί νου κατέσκηψε, τά τε σημεῖα αὐτοῦ τὰ στρατιωτικὰ μέλισσαι περιέσχον, καὶ πολλὰ τῶν ἱερείων αὐτοῖς ἤδη τοῖς βωμοῖς προσαγόμενα ἐξέδρα. 62 τῶν δὲ δὴ Πομπηιείων τῶν μὴ ἐν χερσὶ φθαρέντων οἱ μὲν ἔφυγον ὅπῃ ποτὲ ἠδυνήθησαν, οἱ δὲ καὶ μετέστησαν· καὶ αὐ τῶν ὁ Καίσαρ τοὺς μὲν ἐν τῷ τεταγμένῳ στρατευομένους ἐς τὰ 2 ἑαυτοῦ στρατόπεδα ἐσέγραψε, μηδέν σφισι μνησικακήσας, τῶν δὲ δὴ βουλευτῶν τῶν τε ἱππέων ὅσους μὲν καὶ πρότερόν ποτε ᾑρηκὼς ἠλεήκει ἀπέκτεινε, πλὴν εἴ τινας οἱ φίλοι αὐτοῦ ἐξητή 3 σαντο, τούτοις γὰρ ἕνα ἑκάστῳ τότε σῶσαι συνεχώρησε, τοὺς δὲ λοιποὺς τοὺς τότε πρῶτον ἀντιπολεμήσαντας αὐτῷ ἀφῆκεν, εἰπὼν ὅτι οὐδέν με ἠδικήκασιν οἳ τὰ τοῦ Πομπηίου φίλου σφίσιν 4 ὄντος ἐσπούδασαν, μηδεμίαν εὐεργεσίαν παρ ̓ ἐμοῦ ἔχοντες. τὸ δ ̓ αὐτὸ τοῦτο καὶ πρὸς τοὺς δυνάστας τούς τε δήμους τοὺς συν αραμένους οἱ ἐποίησε· πᾶσι γὰρ αὐτοῖς συνέγνω, ἐννοῶν ὅτι αὐτὸς μὲν ἢ οὐδένα ἤ τινα αὐτῶν ἠπίστατο, παρ' ἐκείνου δὲ 5 δὴ πολλὰ καὶ ἀγαθὰ προεπεπόνθεσαν. καὶ πολύ γε τούτους μᾶλλον ἐπῄνει τῶν εὐεργεσίαν μέν τινα παρὰ τοῦ Πομπηίου προλαβόντων, ἐν δὲ τοῖς κινδύνοις αὐτὸν ἐγκαταλιπόντων 6 τοὺς μὲν γὰρ καὶ ἑαυτῷ δι ̓ εὐνοίας ἔσεσθαι ἤλπιζε, τοὺς δέ, εἰ καὶ τὰ μάλιστα ἔδοξάν τί οἱ καὶ χαρίσασθαι, ἀλλὰ προδότας γε τοῦ νῦν φίλου γενομένους οὐδὲ ἑαυτοῦ ποτε φεί63 σεσθαι ἐνόμιζε. τεκμήριον δὲ ὅτι Σαδάλου μὲν τοῦ Θρακὸς καὶ Δηιοτάρου τοῦ Γαλάτου, καίτοι καὶ ἐν τῇ μάχῃ γενομένων, Ταρκουδιμότου τε ἐν μέρει μέν τινι τῆς Κιλικίας δυναστεύοντος, 2 πλεῖστον δὲ αὐτῷ πρὸς τὰ ναυτικὰ βοηθήσαντος, ἐφείσατο. τί γὰρ δεῖ τοὺς ἄλλους τοὺς τὰς συμμαχίας πέμψαντας καταλέγειν, οἷς καὶ αὐτοῖς συγγνώμην ἔνειμε, χρήματα μόνον παρ' αὐτῶν λαβών; ἄλλο γὰρ οὐδὲν οὔτε ἔδρασέ σφας οὔτ ̓ ἀφείλετο, καίπερ πολλῶν πολλὰ καὶ μεγάλα, τὰ μὲν πάλαι, τὰ δὲ καὶ τότε, παρὰ τοῦ Πομπηίου εἰληφότων. μέρος μὲν γάρ τι τῆς ̓Αρμενίας τῆς 3 τοῦ Δηιοτάρου γενομένης Αριοβαρζάνει τῷ τῆς Καππαδοκίας βασιλεῖ ἔδωκεν, οὐ μέντοι καὶ τὸν Δηιόταρον ἐν τούτῳ τι ἔβλαψεν, ἀλλὰ καὶ προσευηργέτησεν· οὐ γὰρ ἐκείνον τὴν χώραν ἀπετέμετο, ἀλλ ̓ ὑπὸ τοῦ Φαρνάκου πᾶσαν τὴν ̓Αρμενίαν καταληφθεῖσαν καταλαβὼν τὸ μέν τι αὐτῆς τῷ ̓Αριοβαρζάνει, τὸ δὲ δὴ τῷ Δηιοτάρῳ ἐχαρίσατο. καὶ τούτοις μὲν οὕτως ἐχρήσατο· 4 τῷ δὲ δὴ Φαρνάκῃ προβαλλομένῳ ὅτι μὴ προσαμύναι τῷ Πομπηίῳ, κἀκ τούτου συγγνώμης ἐφ ̓ οἷς ἐπεποιήκει τυχεῖν ἀξιοῦντι, οὔτε ἔνειμεν ἐπιεικὲς οὐδέν, καὶ προσέτι καὶ αὐτὸ τοῦτ ̓ ἐνεκάλεσεν, ὅτι καὶ πονηρὸς καὶ ἀνόσιος περὶ τὸν εὐεργέτην ἐγένετο. τοσαύτῃ μὲν καὶ φιλανθρωπίᾳ καὶ ἀρετῇ πρὸς ἅπαντας τοὺς 5 ἀντιπολεμήσαντας αὐτῷ ἔπειτα ἐχρῆτο. ἀμέλει καὶ τὰ γράμματα τὰ ἀπόθετα τὰ ἐν τοῖς τοῦ Πομπηίου κιβωτίοις εὑρεθέντα, ὅσα τινῶν τήν τε πρὸς ἐκεῖνον εὔνοιαν καὶ τὴν πρὸς ἑαυτὸν δύσνοιαν ἤλεγχεν, οὔτ ̓ ἀνέγνω οὔτ ̓ ἐξεγράψατο, ἀλλ ̓ εὐθὺς κατέφλεξεν, ε ὅπως μηδὲν ἀπ' αὐτῶν δεινὸν ἀναγκασθῇ δρᾶσαι, ὥστε τινὰ καὶ διὰ ταῦτα τοὺς ἐπιβουλεύσαντας αὐτῷ μισῆσαι. τοῦτο δὲ οὐκ ἄλλως εἶπον, ἀλλ ̓ ὅτι καὶ ὁ Καιπίων ὁ Βροῦτος ὁ Μάρκος, ὁ μετὰ τοῦτο αὐτὸν ἀποκτείνας, καὶ ἑάλω ὑπ ̓ αὐτοῦ καὶ ἐσώθη. 2. Tod des M. Porcius Cato (Dio 43, 10—11). Ὁ Κάτων τὸ μὲν πρῶτον συγκαταφυγόντων πρὸς αὐτὸν 10 = C. 63. ἀμέλει] quin etiam. τὰ γράμματα τὰ ἀπόθετα] Seneca de Ira II, 24 fecit hoc et C. Caesar ille, qui victoria civili clementissime usus est cum scrinia deprehendisset epistularum ad Pompeium missarum ab eis, qui videbantur aut in diversis aut in neutris fuisse partibus, conbussit; quamvis moderate soleret irasci, maluit non posse. κιβωτίοις] Schatulle. ὁ Καιπίων] Er war adoptirt von Q. Servilius Caepio. Vgl. die Leichenrede des M. Antonius bei Shakspeare. C. 10. Pompeius hatte nach der Niederlage bei Pharaslus Muth u. Besinnung verloren. Er floh nach Larissa u. von hier an die Mündung des Peneus, dann begab er sich zu Schiffe über Lesbos u. Cyprus nach Aegypten, weil er dort die beste Aufnahme erwartete: des jungen Königs Ptolemaeus Dionysos Vater Ptolemaeus Auletes war (55 v. Chr.) durch seine Mitwirkung (von Gabinius u. Antonius) wieder auf den Thron zurückgeführt worden. Allein bei seiner Landung ward er auf den Rath der Höflinge Pothinus Achillas u. Theodotus hinterlistig ermordet. Während nun Caesar die Thronstreitigkeiten in Aegypten ordnete (Cleopatra) u. den Volksaufstand in Alexandria(bellum Alexandrinum) bezwang, endlich Pharnaces, den Sohn Mithridates des Grossen, zum Frieden zwang (veni, vidi, vici bell. Alex. 65 sqq.), sammelten αν πολλῶν παρεσκευάζετο τῶν τε πραγμάτων ἀντιλαβέσθαι καὶ τὸν 2 Καίσαρα τρόπον τινὰ ἀμύνασθαι· ὡς δὲ οἵ τε Οὐτικήσιοι, ἅτε μηδὲ ἐν τῷ πρὶν ἐχθρωδῶς τῷ Καίσαρι ἔχοντες καὶ τότε νενικη κότα αὐτὸν ὁρῶντες, οὐκ ἐπείθοντο αὐτῷ, καὶ οἱ ἐκ τῆς γερουσίας τῶν τε ἱππέων παρόντες ἐφοβήθησαν μὴ συλληφθῶσιν ὑπ' αὐτῶν καὶ δρασμὸν ἐβουλεύσαντο, αὐτὸς μὲν οὔτ ̓ ἀντιπολεμῆσαι, οὐδὲ γὰρ οἷός τε ἦν, οὔτ ̓ αὖ προσχωρῆσαι τῷ Καίσαρι 3 ἔγνω, οὐχ ὅτι τι ἐδεδίει, καὶ γὰρ εὖ ἠπίστατο καὶ πάνυ ἂν σπουδάσαντα αὐτὸν ἑαυτοῦ, τῆς ἐπὶ φιλανθρωπία δόξης ἕνεκα, φείσασθαι, ἀλλ ̓ ὅτι τῆς τε ἐλευθερίας ἰσχυρῶς ἤρα, καὶ ἡττᾶσθαι οὐδενὸς οὐδὲν ἐβούλετο, τοῦ τε θανάτου πολὺ τὸν παρὰ 4 τοῦ Καίσαρος ἔλεον χαλεπώτερον ἡγεῖτο εἶναι. συγκαλέσας δὲ τοὺς παρόντας τῶν πολιτῶν, καὶ διερωτήσας ὅποι ἕκαστος αὐ τῶν ὥρμηται, ἐκείνους μὲν μετ ̓ ἐφοδίων ἐξέπεμψε, τῷ δὲ υἱεῖ πρὸς τὸν Καίσαρα ἐλθεῖν ἐκέλευσε. πυθομένου τε τοῦ νεανίσκου διὰ τί οὖν οὐχὶ καὶ σὺ τοῦτο ποιεῖς;” ἀπεκρίνατο αὐτῷ ὅτι 5 ἐγὼ μὲν ἔν τε ἐλευθερίᾳ καὶ ἐν παρρησίᾳ τραφεὶς οὐ δύναμαι τὴν δουλείαν ἐκ μεταβολῆς ἐπὶ γήρως μεταμαθεῖν· σοὶ δ ̓ ἐν τοιαύτῃ καταστάσει καὶ γεννηθέντι καὶ τραφέντι τὸν δαίμονα 11 τὸν λαχόντα σε θεραπεύειν προσήκει. ταῦτ ̓ οὖν πράξας, καὶ τοῖς Οὐτικησίοις τήν τε διοίκησιν ἀπολογισάμενος καὶ τὰ λοιπὰ χρήματα τά τε ἄλλα ὅσα αὐτῶν εἶχεν ἀποδούς, προαπαλλαγῆναι 2 πρὸ τῆς τοῦ Καίσαρος ἀφίξεως ἠθέλησε. καὶ μεθ ̓ ἡμέραν μὲν οὐκ ἐπεχείρησε τοῦτο ποιῆσαι· ὅ τε γὰρ υἱὸς καὶ οἱ ἄλλοι οἱ περὶ αὐτὸν ὄντες φυλακὴν αὐτοῦ εἶχον· ἐπεὶ δὲ ἑσπέρα ἐγένετο, ξιφίδιόν τέ τι κρύφα ὑπὸ τὸ προσκεφάλαιον ὑπέθηκε, καὶ τὸ τοῦ Πλάτωνος βιβλίον τὸ περὶ τῆς ψυχῆς αὐτῷ γεγραμμένον 3 ᾔτησεν, εἴτ ̓ οὖν πόρρω τῆς ὑποψίας τοῦ τι τοιοῦτο βουλεύσασθαι τοὺς παρόντας ἀπαγαγεῖν σπουδάσας, ὅπως ὡς ἥκιστα παρατηρηθῇ, εἴτε καὶ παραμύθιόν τι πρὸς τὸν θάνατον ἐκ τῆς ἀναγνώσεως αὐτοῦ λαβεῖν ἐπιθυμήσας. ὡς δὲ ἐκεῖνό τε ἀνελέ sich die Häupter der Pompeianischen Partei in Afrika unter Cato Scipio u. Iuba, dem Könige Numidiens, während zugleich in Spanien die Söhne des Pompeius Cneius u. Sextus Truppen warben. Caesar überraschte aber auch hier durch seine Schnelligkeit u. besiegte Scipio u. Iuba bei Thapsus (46 v. Chr.). Cato führte unterdessen das Com mando in Utica. — τῶν πραγμάτων] C. 11. τὴν διοίκησιν] Cato hatte die gesammte Verwaltung der Stadt in die Hand genommen. τὸ τοῦ Πλάτωνος βιβλίον] den Dialog Phae ξατο καὶ ἡ νὺξ ἐμέσου, τό τε ἐγχειρίδιον ὑφείλκυσε, καὶ ἑαυτὸν 4 ἐπὶ τὴν γαστέρα παίσας εὐθὺς ἂν ἐτελεύτησεν ἔξαιμος γενόμενος, εἰ μὴ καταπεσὼν ἐκ τοῦ σκιμποδίου ψόφον τε ἐποίησε καὶ τοὺς προκοιτοῦντας ἐξήγειρε. καὶ οὕτως ὅ τε υἱὸς καὶ ἄλλοι τινὲς ἐσπεσόντες τά τε ἔντερα αὐτοῦ ἐς τὴν γαστέρα αὖθις κατέταξαν καὶ θεραπείαν αὐτῷ προσήγαγον. καὶ οἱ μὲν τό τε 5 ξιφίδιον ἦραν καὶ τὰς θύρας ἔκλεισαν, ὅπως ὕπνου λάχῃ, οὐ γὰρ δὴ καὶ ἄλλως πως ἀποθανεῖν αὐτὸν προσεδόκησαν, ἐκεῖνος δὲ ἔς τε τὸ τραῦμα τὰς χεῖρας ἐνέβαλε καὶ τὰς ῥαφὰς αὐτοῦ διαρρήξας ἀπέψυξεν. ὁ δὲ οὖν Κάτων καὶ δημοτικώτατος καὶ ἰσχυρογνωμονέστα- 6 τος πάντων τῶν καθ ̓ ἑαυτὸν ἀνθρώπων γενόμενος μεγάλην δόξαν καὶ ἀπ' αὐτοῦ τοῦ θανάτου ἔλαβεν, ὥστε καὶ ἐπωνυμίαν Οπτικήσιος, ὅτι τε ἐν τῇ Οὐτικῇ οὕτως ἐτελεύτησε καὶ ὅτι δημοσίᾳ ὑπ ̓ αὐτῶν ἐτάφη, κτήσασθαι. 3. Krieg gegen die Söhne des Pompeius in Spanien Κἀν τούτῳ ἐμάνθανε μὲν πάντα καθ ̓ ἕκαστον ὧν ὁ Πομ-28 do. ἡ νὺξ ἐμέσου] Florus: circa primam vigiliam. ἔξαιμος γενόμενος] Durch Verblutung. · ἐκ τοῦ σκιμποδίου] ex grabato. τὰς χεῖ ρας ἐνέβαλε] Seneca ep. III, 3, 8 Impressit deinde mortiferum corpori volnus. quo obligato a medicis cum minus sanguinis haberet, minus virium, animi idem, iam non tantum Caesari, sed sibi iratus nudas in volnus manus egit et generosum illum contemptoremque omnis potentiae spiritum non emisit sed eiecit. δημοτικώτατος] Wenn das Adiectivum richtig ist, so soll es bedeuten: republikanisch gesinnt. — ίσχυρο γνωμονέστατος] gravissimus et constantissimus. Vgl. Cic. ad Att. XII, 4 Quin etiam, si a sententiis eius dictis, si ab omni voluntate consiliisque, quae de rep. habuit, recedam ψιλῶςque velim gravitatem constantiamque eius laudare, hoc ipsum tamen istis (den Cäsarianern) odiosum άκουσμα sit. Sed vere laudari ille vir non potest, nisi haec ornata sint: quod ille ea quae nunc sunt et futura viderit et ne fierent contenderit et facta ne videret vitam reliquerit. C. 28. κἀν τούτῳ] Nach der Schlacht bei Thapsus (am 6. April 46) traf Caesar etwa im Juli 46 wieder in Rom ein. Noch vor seiner Rückkehr hatte man unmässige Ehrenbeschlüsse gefasst, jetzt verordnete man ein Dankfest auf 40 Tage, ernannte den Sieger zum Dictator auf zehn u. zum praefectus moribus auf drei Jahre. Cäsar gab sich alle Mühe, durch kostbare Bauten u. Feste u. Spiele das Volk für sich zu gewinnen, aber das Alles konnte nicht hindern, dass man sich ungehalten äusserte über die Anwesenheit u. die Hofhaltung der Cleopatra in Rom, von der man nicht mit Unrecht fürchtete, dass sie Caesar für den Prunk einer orientalischen Monarchie durch eine Ver |