70

4 gestorum, sæpius meritorum. Alios consules aut per proditionem dignitatis patrum plebi adulatos aut acerbe tuendo iura ordinis asperiorem domando multitudinem fecisse; T. Quinctium orationem memorem maiestatis patrum concordiæque ordinum 5 et temporum imprimis habuisse. Orare eum collegamque, ut capesserent rem publicam; orare tribunos, ut uno animo cum consulibus bellum ab urbe ac moenibus propulsari vellent, plebemque obedientem in re tam trepida patribus præberent; appellare tribunos communem patriam auxiliumque eorum 6 implorare vastatis agris, urbe prope oppugnata. Consensu omnium delectus decernitur habeturque. Quum consules in contione pronuntiassent, tempus non esse causas cognoscendi; omnes iuniores postero die prima luce in campo Martio ad7 essent; cognoscendis causis eorum, qui nomina non dedissent, bello perfecto se daturos tempus; pro desertore futurum, cuius non probassent causam, omnis iuventus affuit postero die. 8 Cohortes sibi quæque centuriones legerunt; bini senatores singulis cohortibus præpositi. Hæc omnia adeo mature perfecta accepimus, ut signa eo ipso die a quæstoribus ex ærario prompta delataque in campum quarta diei hora mota ex campo sint, exercitusque novus, paucis cohortibus veterum militum 9 voluntate sequentibus, manserit ad decimum lapidem. Insequens dies hostem in conspectum dedit, castraque ad Corbionem 10 castris sunt coniuncta. Tertio die, quum ira Romanos, illos, quum toties rebellassent, conscientia culpæ ac desperatio irritaret, mora dimicandi nulla est facta.

In exercitu Romano quum duo consules essent potestate pari, quod saluberrimum in administratione magnarum rerum est, summa imperii, concedente Agrippa, penes collegam erat: et prælatus ille facilitati summittentis se comiter respondebat communicando consilia laudesque et æquando imparem sibi. 2 In acie Quinctius dextrum cornu, Agrippa sinistrum tenuit; Sp. Postumio Albo legato datur media acies tuenda; legatum 3 alterum P. Sulpicium equitibus præficiunt. Pedites ab dextro cornu egregie pugnavere, haud segniter resistentibus Volscis.

P. Sulpicius per mediam hostium aciem cum equitatu perrupit. 4 Unde quum eadem reverti posset ad suos, priusquam hostis turbatos ordines reficeret, terga impugnare hostium satius visum est; momentoque temporis, in aversam incursando aciem, ancipiti terrore dissipasset hostes, ni suo proprio eum prœlio equites Volscorum et Æquorum exceptum aliquamdiu tenuissent. Ibi vero Sulpicius negare cunctandi tempus esse, circumventos 5 interclusosque ab suis vociferans, ni equestre proelium connixi omni vi perficerent; nec fugare equitem integrum satis esse; 6 conficerent equos virosque, ne quis reveheretur inde ad prælium aut integraret pugnam; non posse illos resistere sibi, quibus conferta peditum acies cessisset. Haud surdis auribus dicta. 7 Impressione una totum equitatum fudere, magnam vim ex equis præcipitavere, ipsos equosque spiculis confodere. Is finis pugnæ equestris fuit. Tunc adorti peditum aciem, nuntios ad consules 8. rei gestæ mittunt, ubi iam inclinabatur hostium acies. Nuntius deinde et vincentibus Romanis animos auxit et referentes gradum perculit Æquos. In media primum acie vinci cœpti, qua 9 permissus equitatus turbaverat ordines; sinistrum deinde cornu 10 ab Quinctio consule pelli cœptum; in dextro plurimum laboris fuit. Ibi Agrippa, ætate viribusque ferox, quum omni parte pugnæ melius rem geri quam apud se videret, arrepta signa ab signiferis ipse inferre, quædam iacere etiam in confertos hostes cœpit; cuius ignominiæ metu concitati milites invasere 11 hostem. Ita æquata ex omni parte victoria est. Nuntius tum a Quinctio venit, victorem iam se imminere hostium castris; nolle irrumpere, antequam sciat debellatum et in sinistro cornu esse: si iam fudisset hostes, conferret ad se signa, ut 12 simul omnis exercitus præda potiretur. Victor Agrippa cum 13 mutua gratulatione ad victorem collegam castraque hostium venit. Ibi paucis defendentibus momentoque fusis, sine certamine in munitiones irrumpunt, prædaque ingenti compotem exercitum, suis etiam rebus recuperatis, quæ populatione agrorum amissæ erant, reducunt. Triumphum nec ipsos postu- 14 lasse nec delatum iis ab senatu accipio, nec traditur causa Livius ex rec. Madvigii.

13

71

72

15 spreti aut non sperati honoris. Ego quantum in tanto intervallo temporum coniicio, quum Valerio atque Horatio consulibus, qui præter Volscos et quos Sabini etiam belli perfecti gloriam pepererant, negatus ab senatu triumphus esset, verecundiæ fuit pro parte dimidia rerum consulibus petere triumphum, ne, etiamsi impetrassent, magis hominum ratio quam meritorum habita videretur.

Victoriam honestam ex hostibus partam turpe domi de 2 finibus sociorum iudicium populi deformavit. Aricini atque Ardeates de ambiguo agro quum sæpe bello certassent, multis in vicem cladibus fessi iudicem populum Romanum cepere. 3 Quum ad causam orandam venissent, concilio populi a magistratibus dato, magna contentione actum. Iamque editis testibus, quum tribus vocari et populum inire suffragium oporteret, consurgit P. Scaptius de plebe, magno natu, et „Si licet" inquit, „consules, de re publica dicere, errare ego populum in 4 hac causa non patiar". Quum ut vanum eum negarent consules audiendum esse vociferantemque, prodi publicam causam, 5 summoveri iussissent, tribunos appellat. Tribuni, ut fere semper reguntur a multitudine magis quam regunt, dedere 6 cupidæ audiendi plebi, ut, quæ vellet, Scaptius diceret. Ibi infit, annum se tertium et octogesimum agere, et in eo agro, de quo agitur, militasse, non iuvenem, vicesima iam stipendia merentem, quum ad Coriolos sit bellatum. Eo rem se vetu7 state oblitteratam, ceterum suæ memoriæ infixam afferre, agrum, de quo ambigitur, finium Coriolanorum fuisse, captisque Coriolis iure belli publicum populi Romani factum. Mirari se, quonam ore Ardeates Aricinique, cuius agri ius nunquam usurpaverint incolumi Coriolana re, eum se a populo Romano, quem pro 8 domino iudicem fecerint, intercepturos sperent. Sibi exiguum vitæ tempus superesse; non potuisse se tamen inducere in animum, quin, quem agrum miles pro parte virili manu cepisset, eum senex quoque voce, qua una posset, vindicaret. Magnopere se suadere populo, ne inutili pudore suam ipse causam damnaret. Consules quum Scaptium non silentio modo, sed

cum assensu etiam audiri animadvertissent, deos hominesque testantes, flagitium ingens fieri, patrum primores arcessunt. Cum iis circumire tribus, orare, ne pessimum facinus peiore 2 exemplo admitterent iudices in suam rem litem vertendo, quum præsertim, etiamsi fas sit curam emolumenti sui iudici esse, nequaquam tantum agro intercipiendo acquiratur, quantum amittatur alienandis iniuria sociorum animis. Nam famæ quidem 3 ac fidei damna maiora esse, quam quæ æstimari possent: hoc legatos referre domum, hoc vulgari, hoc socios audire, hoc hostes, quo cum dolore hos, quo cum gaudio illos? Scaptione 4 hoc, contionali seni, assignaturos putarent finitimos populos? Clarum hac fore imagine Scaptium; sed populum Romanum quadruplatoris et interceptoris litis alienæ personam laturum. Quem enim hoc privatæ rei iudicem fecisse, ut sibi controver- 5 siosam adiudicaret rem? Scaptium ipsum id quidem, etsi præmortui iam sit pudoris, non facturum. Hæc consules, hæc 6 patres vociferantur; sed plus cupiditas et auctor cupiditatis Scaptius valet. Vocatæ tribus iudicaverunt, agrum publicum populi Romani esse. Nec abnuitur ita fuisse, si ad iudices 7 alios itum foret; nunc haud sane quicquam bono causæ levatur dedecus iudicii; idque non Aricinis Ardeatibusque quam patribus Romanis fœdius atque acerbius visum. Reliquum anni quietum ab urbanis motibus et ab externis mansit.

LIBER IV.

A. Ch. 445.

A. u. c. 309. Hos secuti M. Genucius et C. Curtius consules. Fuit annus domi forisque infestus. Nam anni principio et de connubio patrum et plebis C. Canuleius tribunus plebis rogationem 2 promulgavit, qua contaminari sanguinem suum patres confundique iura gentium rebantur, et mentio primo sensim illata a tribunis, ut alterum ex plebe consulem liceret fieri, eo processit deinde, ut rogationem novem tribuni promulgarent, ut populo potestas esset, seu de plebe seu de patribus vellet, 3 consules faciendi. Id vero si fieret, non vulgari modo cum infimis, sed prorsus auferri a primoribus ad plebem summum 4 imperium credebant. Læti ergo audiere patres, Ardeatium populum ob iniuriam agri abiudicati descisse, et Veientes depopulatos extrema agri Romani, et Volscos quosque ob communitam Verruginem fremere; adeo vel infelix bellum 5 ignominiosæ paci præferebant. His itaque in maius etiam 'acceptis, ut inter strepitum tot bellorum conticiscerent actiones tribuniciæ, delectus haberi, bellum armaque vi summa apparari iubent, si quo intentius possit, quam T. Quinctio consule apparatum sit.

6

Tum C. Canuleius, pauca in senatu vociferatus, nequicquam territando consules avertere plebem a cura novarum legum; nunquam eos se vivo delectum habituros, antequam ea, quæ promulgata ab se collegisque essent, plebes scivisset, 2. confestim ad contionem advocavit. Eodem tempore et consules senatum in tribunum et tribunus populum in con