LVI. Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omnī copia, quam et ipse adduxerat et Manlius habuerat, duās legiōnēs instituit, cohortis prō numerō militum 2 complet. Deinde, ut quisque voluntarius aut ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac brevi spatiō legiōnēs numerō hominum explēverat, cum initiō nōn 3 amplius duobus milibus habuisset. Sed ex omni cōpiā circiter pars quarta erat mīlitāribus armīs īnstructa, cēterī, ut quemque cāsus armāverat, sparōs aut lanceās, 4 aliī praeacūtās sudīs portābant. Sed postquam Antōnius cum exercitu adventābat, Catilīna per montīs iter facere, modo ad urbem modo in Galliam vorsus castra movēre, hostibus occasiōnem pūgnandī nōn dare: spērabat prope diem māgnās cōpiās sēsē habitūrum, sī 5 Rōmae sociī incepta patrāvissent. Interea servitia repudiābat, cuius initio ad eum magnae copiae concurrēbant, opibus coniūrātiōnis frētus, simul aliēnum suīs rationibus existumāns, vidērī causam cīvium cum servis fugitivis communicāvisse.

After the execution of Lentulus, Catiline retreats toward Gaul. Metellus bars his way. Catiline resolves to engage Antonius.

LVII. Sed postquam in castra nuntius pervenit Rōmae coniūrātiōnem patefactam, de Lentulō et Cethegō ceterisque quos supra memoravi, supplicium sumptum, plerique, quos ad bellum spēs rapīnārum aut novārum rērum studium inlēxerat, dīlābuntur, reliquos Catilina per montis asperōs māgnīs itineribus in agrum Pīstōriēnsem abducit eō cōnsiliō, utī per trāmitēs occulte perfugeret in Galliam Transalpinam. 2 At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agrō

Piceno praesidebat, ex difficultate rerum eadem illa existumāns, quae supra diximus, Catilinam agitare. Igitur ubi iter eius ex perfugis cognovit, castra pro- 3 perē mōvit ac sub ipsīs rādīcibus montium cōnsēdit, qua illi descensus erat in Galliam properanti. Neque 4 tamen Antōnius procul aberat, utpote qui māgnō exercitu locīs aequiōribus expedītus tardātos in fugā sequerētur. Sed Catilina postquam videt montibus atque 5 copiis hostium sēsē clausum, in urbe rēs advorsās, neque fugae neque praesidi üllam spem, optumum factu ratus in tālī rē fortūnam bellī temptare, statuit cum Antonio quam primum confligere. Itaque contione advocātā huiusce modī ōrātiōnem habuit:

Catiline's address to his soldiers: I do not address you to infuse courage into you. You understand the position as well as I. We have no choice; we must fight. You fight for all that is dear to you, the enemy for the power of a few; now is the time for daring. When I review your ranks, I think our position is not desperate. But should fortune be adverse, do not die unrevenged.

LVIII. "Compertum ego habeō, mīlitēs, verba virtutem non addere, neque ex īgnāvō strēnuum neque fortem ex timidō exercitum ōrātiōne imperātōris fierī. Quanta cuiusque animō audacia nātūrā aut mōribus 2 inest, tanta in bellō patere solet. Quem neque glōria neque pericula excitant, nequiquam hortere: timor animī auribus officit. Sed ego võs, quō pauca monē- 3 rem, advocāvī, simul uti causam meī cōnsilī aperirem.

Scītis, equidem, mīlitēs, sōcordia atque īgnāvia Len- 4 tuli quantam ipsī nōbīsque clādem attulerit, quòque modō, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam pro

5 ficisci nequiverim. Nunc vērō quō locō rēs nostrae 6 sint, iuxtā mēcum omnes intellegitis. Exercitus hostium duo, ūnus ab urbe, alter ā Galliā obstant: diūtius in his locis esse, sī māxumē animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet: quocumque ire 8 placet, ferrō iter aperiundum est. Quapropter võs

moneō, uti forti atque parātō animō sītis et cum proelium inibitis, memineritis võs divitias, decus, glōriam, praeterea libertatem atque patriam in dextris vostris 9 portare. Si vincimus, omnia nōbīs tūta erunt, commeātus abundē, municipia atque coloniae patēbunt: sin 10 metû cêsserimus, eadem illa advorsa fient; neque locus

neque amicus quisquam teget, quem arma nõn tēxerint. 11 Praeterea, militēs, non eadem nobis et illis necessitūdō impendet: nōs prō patria, prō libertate, pro vītā certāmus, illis supervacaneum est pro potentia paucōrum pugnare.

12 Quō audacius adgrediāminī, memorēs pristinae vir13 tūtis. Licuit vōbīs cum summā turpitūdine in exsiliō aetatem agere, potuistis nonnulli Romae, āmissis bonis, 14 aliēnās opēs exspectare: quia illa foeda atque intole15 randa virīs videbantur, haec sequi decrēvistis. Si haec

relinquere voltis, audacia opus est: němō nisi victor 16 pace bellum mutavit. Nam in fugă salutem spērāre, cum arma, quibus corpus tegitur, ab hostibus avorteris, 17 ea vērō dementia est. Semper in proelio eīs māxumum est periculum, qui māxumē timent: audacia prō mūrō habetur.

18 Cum vōs considerō, mīlitēs, et cum facta vostra 19 aestumō, magna mē spēs victoriae tenet. Animus,

aetās, virtus vostra mě hortantur, praeterea necessi20 tūdō, quae etiam timidōs fortis facit. Nam multitudō

hostium ně circumvenire queat, prohibent angustiae loci. Quod si virtūtī vostrae fortuna invīderit, cavēte 21 inultī animam amittatis, neu captī potius sīcuti pecora trucīdēminī, quam virōrum mōre pūgnantēs cruentam atque luctuōsam victōriam hostibus relinquātis.”

Disposition of Catiline's and Antonius's armies on the battle-field.

LIX. Haec ubi dixit, paululum commoratus signa canere iubet atque instructōs ōrdinēs in locum aequom deducit. Dein remōtīs omnium equis, quō mīlitibus exaequatō periculo animus amplior esset, ipse pedes exercitum prō loco atque copiis instruit. Nam uti 2 plānities erat inter sinistrōs montis et ab dexterā rūpe aspera, octō cohortis in fronte constituit, reliquarum sīgna in subsidiō artius conlocat: ab eis centuriōnēs 3 omnīs, lēctōs et ēvocātōs, praeterea ex gregāriīs mīlitibus optumum quemque armātum in prīmam aciem subducit. C. Manlium in dextrā, Faesulānum quendam in sinistră parte cūrāre iubet: ipse cum libertis et călōnibus propter aquilam adsistit, quam bellō Cimbricō C. Marius in exercitu habuisse dīcēbātur.

At ex altera parte C. Antonius, pedibus aeger quod 4 proelio adesse nequibat, M. Petreiō lēgātō exercitum. permittit. Ille cohortis veterānās, quās tumultus causā 5 cōnscripserat, in fronte, post eās cēterum exercitum in subsidiis locat: ipse equo circumiēns unumquemque nōmināns appellat, hortatur, rogat, ut meminerint sẽ contrā latrōnēs inermōs, prō patria, prō liberis, prō ārīs atque focis suis certare. Homō militāris, quod am- 6 plius annōs trigintā tribūnus aut praefectus aut lēgātus aut praetor cum māgnā glōria in exercitu fuerat, plē

rōsque ipsōs factaque eōrum fortia nōverat: ea commemorandō mīlitum animōs accendēbat.

The battle. Catiline's death.

LX. Sed ubi, omnibus rebus exploratis, Petrĕius tubā sīgnum dat, cohortis paulātim incēdere iubet; 2 idem facit hostium exercitus. Postquam eo ventum est, unde à ferentăriis proelium committi posset, maxumō clāmōre cum infēstīs signis concurrunt: pīla omit3 tunt, gladiis rēs geritur. Veterānī, pristinae virtutis memores, comminus acriter instare, illi haud timidī 4 resistunt: māxumā vī certatur. Interea Catilina cum expeditis in prīmā aciē vorsārī, labōrantibus succurrere, integrōs prō sauciis arcessere, omnia prōvidēre, multum ipse pūgnāre, saepe hostem ferire: strēnuī militis et bonī imperātōris officia simul exsequēbātur. 5 Petrēius ubi videt Catilinam, contrā ac ratus erat, māgnā vi tendere, cohortem praetōriam in mediōs hostīs inducit eosque perturbātōs atque alios alibī resistentīs interficit, deinde utrimque ex lateribus cēterōs 6 adgreditur. Manlius et Faesulānus in prīmīs pū7 gnantes cadunt. Catilina postquam fūsās copias seque

cum paucis relictum videt, memor generis atque pristinae suae dignitatis, in confertissumōs hostis incurrit ibique pugnans confoditur.

Appearance of the battle-field after the fight. Severe losses of the victorious army.

LXI. Sed confectō proelio tum vērō cernerēs, quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Cati2 linae. Nam fere quem quisque vīvos pugnando locum 3 ceperat, eum āmissā animā corpore tegebat. Paucī