tangens. Pater patratus ad ius iurandum patrandum, id est, sanciendum fit foedus; multisque id verbis, quæ longo effata carmine non operæ est referre, peragit. Legibus deinde re- 7 citatis, „Audi“ inquit, „Iuppiter; audi, pater patrate populi Albani; audi tu, populus Albanus. Ut illa palam prima postrema ex illis tabulis cerave recitata sunt sine dolo malo, utique ea hic hodie rectissime intellecta sunt, illis legibus populus Romanus prior non deficiet. Si prior defexit publico con- 8 silio dolo malo, tum illo die, Iuppiter, populum Romanum sic ferito, ut ego hunc porcum hic hodie feriam; tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque." Id ubi dixit, porcum 9 saxo silice percussit. Sua item carmina Albani suumque ius iurandum per suum dictatorem suosque sacerdotes peregerunt.

Fœdere icto, trigemini, sicut convenerat, arma capiunt. Quum sui utrosque adhortarentur, deos patrios, patriam ac parentes, quicquid civium domi, quicquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus, feroces et suopte

ingenio et pleni adhortantium vocibus in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrinque pro castris duo ex- 2 ercitus, periculi magis præsentis quam curæ expertes; quippe imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna positum. Itaque ergo erecti suspensique in minime gratum spectaculum animo intenduntur. Datur signum, infestisque 3 armis velut acies terni iuvenes magnorum exercituum animos gerentes concurrunt. Nec his nec illis periculum suum, publicum imperium servitiumque obversatur animo futuraque ea deinde patriæ fortuna, quam ipsi fecissent. Ut primo statim 4 concursu increpuere arma micantes que fulsere gladii, horror ingens spectantes perstringit, et neutro inclinata spe torpebat Vox spiritusque. Consertis deinde manibus, quum iam non 5 motus tantum corporum agitatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt. Ad quorum casum quum conclamasset gaudio 6

25

$26

Albanus exercitus, Romanas legiones iam spes tota, nondum tamen cura deseruerat, exanimes vicem unius, quem tres Cu7 riatii circumsteterant. Forte is integer fuit, ut universis solus nequaquam par, sic adversus singulos ferox. Ergo ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut 8 quemque vulnere affectum corpus sineret. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, quum respiciens vidit magnis intervallis sequentes, unum haud procul ab sese 9 abesse. In eum magno impetu rediit; et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius, cæso hoste victor secundam pugnam petebat. Tunc clamore, qualis esse ex insperato faventium solet, Romani adiuvant mi10 litem suum; et ille defungi proelio festinat. Prius itaque, quam alter, qui nec procul aberat, consequi posset, et alterum Cu11 riatium conficit; iamque æquato Marte singuli supererant, sed nec spe nec viribus pares. Alterum intactum ferro corpus et geminata victoria ferocem in certamen tertium dabat; alter fessum vulnere, fessum cursu trahens corpus victusque fratrum ante se strage victori obiicitur hosti. Nec illud proelium 12 fuit. Romanus exsultans,,Duos" inquit,,fratrum manibus dedi; tertium causæ belli huiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo.“ Male sustinenti arma gladium superne iugulo defigit, iacentem 13 spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt, eo maiore cum gaudio, quod prope metum res fuerat. Ad sepulturam inde suorum nequaquam paribus animis vertuntur, quippe imperio alteri aucti, alteri dicionis alienæ facti, 14 Sepulcra exstant, quo quisque loco cecidit, duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam versus, sed distantia locis, ut et pugnatum est.

Priusquam inde digrederentur, roganti Mettio ex fœdere icto, quid imperaret, imperat Tullus, uti iuventutem in armis habeat; usurum se eorum opera, si bellum cum Veientibus 2 foret. Ita exercitus inde domos abducti. Princeps Horatius ibat, trigemina spolia præ se gerens; cui soror virgo, quæ desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portam Capenam

fuit, cognitoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et flebiliter nomine sponsum mortuum appellat. Movet feroci iuveni animum complo- 3 ratio sororis in victoria sua tantoque gaudio publico. Stricto itaque gladio, simul verbis increpans transfigit puellam. „Abi 4 hinc cum immaturo amore ad sponsum" inquit, „oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriæ. Sic eat, quæcunque Romana lugebit hostem." Atrox visum id facinus patribus 5 plebique, sed recens meritum facto obstabat. Tamen raptus

in ius ad regem. Rex, ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus iudicii ac, secundum iudicium, supplicii auctor esset, concilio populi advocato „Duumviros" inquit, „qui Horatio perduellionem iudicent, secundum legem facio." Lex horrendi 6 carminis erat: „Duumviri perduellionem iudicent; si a duumviris provocarit, provocatione certato; si vincent, caput obnubito; infelici arbori reste suspendito; verberato vel intra pomœrium vel extra pomoerium." Hac lege duumviri creati, qui se ab- 7 solvere non rebantur ea lege ne innoxium quidem posse, quum condemnassent, tum alter ex iis „Publi Horati, tibi perduellionem iudico" inquit. I, lictor, colliga manus." Accesserat lictor 8 iniiciebatque laqueum. Tum Horatius auctore Tullo, clemente legis interprete, „Provoco“ inquit. Ita provocatione certatum ad populum est. Moti homines sunt in eo iudicio maxime 9 P. Horatio patre proclamante, se filiam iure cæsam iudicare; ni ita esset, patrio iure in filium animadversurum fuisse. Orabat deinde, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. Inter hæc senex iuve- 10 nem amplexus, spolia Curiatiorum, fixa eo loco, qui nunc Pila Horatia appellatur, ostentans, „Huncine", aiebat, „quem modo decoratum ovantemque victoria incedentem vidistis, Quirites, eum sub furca vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis? quod vix Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent. I, lictor, colliga manus, quæ paulo ante ar- 11 matæ imperium populo Romano pepererunt. I, caput obnube liberatoris urbis huius; arbore infelici suspende; verbera vel

27

intra pomoerium, modo inter illa pila et spolia hostium, vel extra pomoerium, modo inter sepulcra Curiatiorum; quo enim ducere hunc iuvenem potestis, ubi non sua decora eum a 12 tanta fœditate supplicii vindicent?" Non tulit populus nec patris lacrimas nec ipsius parem in omni periculo animum, absolveruntque admiratione magis virtutis quam iure causæ. Itaque ut cædes manifesta aliquo tamen piaculo lueretur, im13 peratum patri, ut filium expiaret pecunia publica. Is, quibusdam piacularibus sacrificiis factis, quæ deinde genti Horatiæ tradita sunt, transmisso per viam tigillo, capite adoperto velut sub iugum misit iuvenem. Id hodie quoque publice semper 14 refectum manet; sororium tigillum vocant. Horatiæ sepulcrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato.

Nec diu pax Albana mansit. Invidia vulgi, quod tribus militibus fortuna publica commissa fuerat, vanum ingenium dictatoris corrupit, et, quoniam recta consilia haud bene eve2 nerant, pravis reconciliare popularium animos cœpit. Igitur ut prius in bello pacem, sic in pace bellum quærens, quia suæ civitati animorum plus quam virium cernebat esse, ad bellum palam atque ex edicto gerundum alios concitat populos, suis 3 per speciem societatis proditionem reservat, Fidenates, colonia Romana, Veientibus sociis consilii assumptis, pacto trans4 itionis Albanorum ad bellum atque arma incitantur. Quum Fidenæ aperte descissent, Tullus, Mettio exercituque eius ab Alba accito, contra hostes ducit. Ubi Anienem transiit, ad confluentes collocat castra. Inter eum locum et Fidenas Veien5 tium exercitus Tiberim transierat. Hi [et] in acie prope flumen tenuere dextrum cornu; in sinistro Fidenates propius montes consistunt. Tullus adversus Veientem hostem dirigit suos, Albanos contra legionem Fidenatium collocat. Albano non plus animi erat quam fidei. Nec manere ergo nec trans6 ire aperte ausus sensim ad montes succedit; inde, ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem fluctuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Consilium erat, qua for7 tuna rem daret, ea inclinare vires. Miraculo primo esse Ro

manis, qui proximi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt; inde eques citato equo nuntiat regi abire Albanos. Tullus in re trepida duodecim vovit salios fanaque Pallori ac Pavori. Equitem clara increpans voce, ut hostes 8 exaudirent, redire in proelium iubet; nihil trepidatione opus esse; suo iussu circumduci Albanum exercitum, ut Fidenatium nuda terga invadant; item imperat, ut hastas equites erigerent. Id factum magnæ parti peditum Romanorum con- 9 spectum abeuntis Albani exercitus intersepsit; qui viderant, id, quod ab rege auditum erat, rati eo acrius pugnant. Terror ad hostes transit; et audiverant clara voce dictum, et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant. Itaque ne subito ex collibus decursu Albanorum 10 intercluderentur ab oppido, terga vertunt. Instat Tullus, fusoque Fidenatium cornu, in Veientem alieno pavore perculsum ferocior redit. Nec illi tulere impetum, sed ab effusa fuga flumen obiectum ab tergo arcebat. Quo postquam fuga in- 11 clinavit, alii arma fœde iactantes in aquam cæci ruebant, alii, dum cunctantur in ripis, inter fugæ pugnæque consilium oppressi. Non alia ante Romana pugna atrocior fuit.

Tum Albanus exercitus, spectator certaminis, deductus in campos. Mettius Tullo devictos hostes gratulatur; contra Tullus Mettium benigne alloquitur. Quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris iungere iubet; sacrificium lustrale in diem posterum parat. Ubi illuxit, paratis omnibus, ut assolet, 2 vocari ad contionem utrumque exercitum iubet. Præcones ab extremo orsi primos excivere Albanos. Hi, novitate etiam rei moti, ut regem Romanum contionantem audirent, proximi constitere. Ex composito armata circumdatur Romana legio; 3 centurionibus datum negotium erat, ut sine mora imperia exsequerentur. Tum ita Tullus infit: „Romani, si unquam ante 4 alias ullo in bello fuit, quod primum dis immortalibus gratias ageretis, deinde vestræ ipsorum virtuti, hesternum id prælium fuit. Dimicatum est enim non magis cum hostibus quam, quæ dimicatio maior atque periculosior est, cum proditione ac

28