tabat; quum Appius, et insita superbia animo, et ut collega vanam faceret fidem, quàm asperrimè poterat, jus de creditis pecuniis dicere; deinceps et, qui antè nexi fuerant, creditoribus tradebantur, et nectebantur alii. Quod ubi cui militi inciderat, collegam appellabat; concursus ad Servilium fiebat, illius promissa jactabant, illi exprobrabant sua quisque belli merita cicatricesque acceptas; postulabant, ut 'aut referret ad senatum,'aut ut auxilio esset consul civibus suis, imperator militibus. Movebant consulem hæc; sed tergiversari res cogebat; adeò in alteram causam non collega solùm præceps ierat, sed omnis factio nobilium; ita, medium se gerendo, nec plebis vitavit odium, nec apud Patres gratiam iniit.

Patres

mollem consulem et ambitiosum rati; plebes fallacem ; brevique apparuit, æquâsse eum Appii odium. Certamen consulibus inciderat, uter dedicaret Mercurii ædem. Senatus à se rem ad populum rejecit; utri eorum dedicatio jussu populi data esset, eum præesse annonæ, mercatorum collegium instituere, sollennia pro pontifice jussit suscipere. Populus dedicationem ædis dat M. Lætorio, 2primipili centurioni; quod facilè appareret, non tam ad honorem ejus, cui curatio altior fastigio suo data esset, factum, quàm ad consulum ignominiam. Sævire inde utique consulum alter, Patresque; sed plebi creverant animi; et longè aliâ, quàm primò instituerant, via grassabantur. Desperato enim consulum senatusque auxilio, quum in jus duci debitorem vidissent, undique convolabant ; neque decretum exaudiri consulis præ strepitu et clamore poterat ; neque, quum decrêsset, quisquam obtemperabat. Vi agebatur, metusque omnis et periculum libertatis, quum in conspectu consulis singuli à pluribus violarentur, in creditores à debitoribus verterat. Super hæc timor incessit Sabini belli; delectüque decreto, nemo nomen dedit, furente Appio, et insectante ambitionem college; qui populari silentio rempublicam proderet, et ad id, quòd de creditâ pecuniâ jus non dixisset, adjiceret, ut ne delectum quidem ex senatusconsulto haberet ; * non esse tamen deser'tam omnino rempublicam, neque projectum consulare im'perium. Se unum et suæ et Patrum majestatis vindicem 'fore.' Quum circumstaret quotidiana multitudo licentia ac tensa, arripi unum insignem ducem seditionum jussit. Ille, ! aut aut del. 2 primi pili. 3 verterant.

quum à lictoribus jam traheretur, provocavit; nec cessisset provocationi consul, quia non dubium erat populi judicium, nisi ægrè victa pertinacia foret, consilio magis et auctoritate principum, quàm populi clamore; adeò supererant animi ad sustinendam invidiam. Crescere inde malum in dies, non clamoribus modò apertis, sed, quod multò perniciosius erat, secessione occultisque colloquiis. Tandem invisi plebi consules magistratu abeunt, Servilius neutris, Appius Patribus mirè gratus.

1

XXVIII. A.Virginius inde et T.Vetusius consulatum ineunt. Tum verò plebes, incerta quales habitura consules esset, cœtus nocturnos, pars Esquiliis, pars in Aventino, facere; ne in foro subitis trepidaret consiliis, et omnia temerè ac fortuitò ageret. Eam rem consules rati, ut erat, perniciosam, ad Patres deferunt; sed delatam consulere ordine non licuit; adeò tumultuosè excepta est clamoribus undique et indignatione Patrum, si, quod imperio consulari exsequendum esset, invidiam ejus consules ad senatum rejicerent. Profectò si essent in republica magistratus, nullum futurum fuisse Romæ, nisi publicum, concilium. Nunc in mille curias concionesque (quum alia in Esquiliis, alia in Aventino fiant concilia) disper'sam et dissipatam esse rempublicam. Unum, Hercule, 'virum, (id enim plus esse, quàm consulem) qualis Ap. 'Claudius fuerit, momento temporis discussurum illos cœ'tus fuisse.' Correpti consules quum, quid ergo se facere vellent, (nihil enim segnius molliusve, quàm Patribus placeat, acturos,) percunctarentur, decernunt, ut delectum quàm accerrimum habeant ; otio lascivire plebem. Dimisso senatu, consules in tribunal ascendunt; citant nominatim juniores. Quum ad nomen nemo responderet, circumfusa multitudo in concionis modum negare, "Ultra de'cipi plebem posse. Nunquam unum militem habituros, 'ni præstaretur fides publica; libertatem unicuique priùs • reddendam esse, quàm arma danda; ut pro patria civi'busque, non pro dominis, pugnent.' Consules, quid mandatum esset à senatu, videbant; sed eorum, qui intra parietes curiæ ferociter loquerentur, neminem adesse, invidie suæ participem; et apparebat atrox cum plebe certamen. Priùs itaque, quàm ultima experirentur, senatum iterum consulere placuit; tum verò ad sellas consulum propè con1 in add. 2 propere.

volavere minimus quisque natu Patrum, abdicare consulatum jubentes, et deponere imperium, ad quod tuendum animus deesset.

XXIX. Utrâque re satis experta, tum demum consules; • Ne prædictum negetis, Patres conscripti, adest ingens se'ditio. Postulamus, ut ii, qui maximè ignaviam incre'pant, adsint nobis habentibus delectum. Acerrimi cujus. que arbitrio, quando ita placet, rem agemus.' Redeunt in tribunal; citari nominatim unum ex iis, qui in conspectu erant, deditâ operâ jubent. Quum staret tacitus, et circa eum aliquot hominum, ne fortè violaretur, constitisset globus, lictorem ad eum consules mittunt; quó repulso, tum verò, 'indignum facinus esse,' clamitantes, qui Patrum consulibus aderant, devolant de tribunali, ut lictori auxilio essent. Sed ab lictore, nihil aliud quàm prehendere prohibito, quum conversus in Patres impetus esset, consulum intercursu rixa sedata est; in quâ tamen, sine lapide, sine telo, plus clamoris atque irarum, quàm injuriæ, fuerat. Senatus, tumultuosè vocatus, tumultuo siùs consulitur, quæstionem postulantibus iis, qui pulsati fuerant, decernente ferocissimo quoque, non sententiis magis, quàm clamore et strepitu. Tandem, quum iræ resedissent, exprobrantibus consulibus, nihilo plus sanitatis in curia, quàm in foro, esse, ordine consuli cœpit. fuere sententiæ. P.Virginius rem non vulgabat; de iis * tantùm, qui, fidem secuti P. Servilii consulis, Volsco, Aurunco, Sabinoque militassent bello, agendum' censebat. T.Lartius, Non id tempus esse, ut merita tantummodo exsolverentur; totam plebem ære alieno demersam esse; 'nec sisti posse, ni omnibus consulatur; quin, si alia alio'rum sit conditio, accendi magis discordiam, quàm sedari.' Ap. Claudius, et natura immitis, et efferatus hinc plebis odio, illinc Patrum laudibus, 'Non miseriis,' ait, 'sed licentia, tantùm concitum turbarum; et lascivire magis plebem, quàm sævire. Id adeò malum ex provocatione natum; quippe minas esse consulum, non imperium ; ubiad eos, qui unà peccaverint, provocare liceat. Agedum,' inquit, dictatorem, à quo provocatio non est, creemus. Jam hic, quo nunc omnia ardent, conticescet furor. Pulset tum mihi lictorem, qui sciet, jus de tergo vitaque sua penes 'unum illum esse, cujus majestatem 1violavit.

·

1 violarit.

Tres

XXX. Multis, ut erat, horrida et atrox videbatur Appii sententia; rursus Virginii Lartiique exemplo haud salubres; utique Lartii putabant sententiam, quæ totam fidem tolleret; medium maximè et moderatum utroque consilium Virginii habebatur. Sed factione respectuque rerum privatarum, quæ semper offecere officientque publicis consiliis, Appius vicit; ac propè fuit, ut dictator ille idem crearetur; quæ res utique alienâsset plebem periculosissimo tempore, quum Volsci Equique et Sabini fortè unà omnes in armis essent. Sed curæ fuit consulibus et senioribus Patrum, ut imperium, suo vehemens, mansueto permitteretur ingenio. M.Valerium dictatorem Volesi filium creant. Plebes, etsi adversus se creatum dictatorem videbat, tamen, quum provocationem fratris lege haberet, nihil ex ea familia triste nec superbum timebat. Edictum deinde, à dictatore propositum, confirmavit animos, Servilii ferè consulis edicto conveniens; sed et homini et potestati meliùs rati credi, omisso certamine nomina dedere. Quantus nunquam antè exercitus, legiones decem effectæ ; ternæ inde data consulibus, quatuor dictator usus. Nec poterat jam bellum differri. Equi Latinum agrum invaserant ; oratores Latinorum à senatu petebant, ut aut mitterent subsidium, aut se ipsos tuendorum finium causâ capere arma sinerent. Tutius visum est, defendi inermes Latinos, quàm pati retractare arma. Vetusius consul missus est; is finis populationibus fuit. Cessere Equi campis; locoque magis, quàm armis, freti, summis se jugis montium tutabantur. Alter consul, in Volscos profectus, ne et ipse tereret tempus, vastandis maximè agris hostem ad conferenda propiùs castra dimicandumque acie excivit. Medio inter castra campo, ante suum quisque vallum, infestis signis constitere; multitudine aliquantum Volsci superabant. Itaque effusi et. 'contemptim pugnam iniere. Cónsul Romanus nec promovit aciem, nec clamorem reddi passus, defixis pilis stare suos jussit ; ubi ad manum venisset hostis, tum coortos tota vi gladiis rem gerere. Volsci, cursu et clamore fessi, quum se velut stupentibus metu intulissent Romanis, postquam impressionem sensere ex adverso factam, et ante oculos micare gladios, haud secùs, quàm si in insidias incidissent, turbati vertunt terga; et ne ad fugam quidem satis virium fuit, quia cursu in prælium ierant. 1 contempti.

Romani contrà, quia principio pugnæ quieti steterant, vigentes corporibus, facilè adepti fessos, et castra impetu ceperunt, et, castris exutum hostem Velitras persecuti, uno agmine victores cum victis in urbem irrupere; plusque ibi sanguinis, promiscuâ omnium generum cæde, quàm in ipsa dimicatione, factum; paucis data venia, qui inermes in deditionem venerunt.

XXXI. Dum hæc in Volscis geruntur, dictator Sabinos, ubi longè plurimum belli fuerat, fundit, fugatque, exuitque castris. Equitata immisso mediam turbaverat hostium aciem, quà, dùm se cornua latiùs pandunt, parum aptè introrsum ordinibus aciem firmaverant; turbatos pedes invasit ; eodem impetu castra capta, debellatumque est. Post pugnam ad Regillum lacum non alia illis annis pugna clarior fuit. Dictator triumphans urbem invehitur. Super solitos honores locus in circo ipsi posterisque ad spectaculum datus ; sella in eo loco curulis posita. Volscis devictis Veliternus ager ademptus; Velitras coloni ab urbe missi et colonia deducta. Cum Æquis post aliquantò pugnatum est, invito quidem consule, quia loco iniquo subeundum erat ad hostes; sed milites, extrahi rem criminantes, ut dictator, priusquam ipsi redirent in urbem, magistratu abiret, irritaque, sicut antè consulis, promissa ejus caderent, perpulere, ut fortè temerè in adversos montes agmen erigeret. Id malè commissum ignavia hostium in bonum vertit; qui, priusquam ad conjectum teli veniretur, obstupefacti audacia Romanorum, relictis castris, quæ munitissimis tenuerant locis, in adversas valles desiluere ; ubi satis prædæ et victoria incruenta fuit. Ita trifariam re bello bene gesta, de domesticarum rerum eventu nec Patribus nec plebi cura decesserat; tantâ quum gratiâ, tum arte præparaverant fœneratores, quæ non modò plebem, sed ipsum etiam dictatorem frustrarentur. Namque Valerius, post Vetusii consulis reditum, omnium actionum in senatu primam habuit pro victore populo,retulitque,quid 'nexis fieri placeret ; quæ quum rejecta relatio esset, 'Non 'placeo,' inquit, 'concordiæ auctor; optabitis, 2me Dius fidius, propediem, ut mei similes Romana plebs patronos habeat. Quod ad me attinet, neque frustrabor ultra 'cives meos, neque ipse frustra dictator ero. Discordiæ 'intestinæ, bellum externum fecere, ut hoc magistratu 1 de add. 2 Medius fidius.