here omnia, et alias, deindè alias, moræ causas facere; polliceri deditionem, ac deindè metum simulare: instanti cedere, et paulò pòst, ne sui diffiderent, instare: ita belli modò, modò pacis morâ, consulem ludificare. Ac fuêre, qui tum Albinum haud ignarum consilii regis existimarent: neque ex tantâ properantiâ tam facilè tractum bellum socordià magis, quàm dolo, crederent. Sed postquàm, dilapso tempore, comitiorum dies adventabat, Albinus, Aulo fratre in castris proprætore relicto, Romam decessit. 37. Eâ tempestate Romæ seditionibus tribuniciis atrociter respublica agitabatur. P. Lucullus et L. Annius, tribuni plebis, resistentibus collegis, continuare magistratum nitebantur: quæ dissensio totius anni comitia impediebat. Eâ morâ in spem adductus Aulus, (quem proprætorem in castris relictum suprà diximus,) aut conficiendi belli, aut terrore exercitus ab rege pecuniæ capiendæ, milites mense Januario ex hybernis in expeditionem evocat; magnisque itineribus, hyeme asperâ, pervenit ad oppidum Suthul, ubi regis thesauri erant. Quod quamquàm, et sævitiâ temporis, et opportunitate loci, neque capi, neque obsideri poterat; (nam circum murum, situm in prærupti montis extremo, planicies limosa hyemalibus aquis paludem fecerat;) tamen, aut simulandi gratiâ, quò regi formidinem adderet, aut cupidine cæcus, ob thesauros, oppidi potiendi, vineas agere, aggerem jacere, aliaque, quæ incepto usui forent, properare. 38. At Jugurtha, cognitâ vanitate atque imperitiâ legati, subdolus ejus augere amentiam: missitare supplicantes legatos ipse, quasi vitabundus, per saltuosa loca et tramites exercitum ductare. Denique Aulum spe pactionis perpulit, utì, relicto Suthule, in abditas regiones sese, veluti cedentem, insequeretur: ita delicta occultiora fuêre. Intereà per homines callidos diù noctùque exercitum tentabat: centuriones ducesque turmarum, partìm, utì transfugerent, corrumpere: alii, signo dato, locum utì desererent. Quæ postquam ex sententiâ instruxit, intempestâ nocte, de improviso multitudine Numidarum Auli castra circumvenit. Milites Romani, perculsi tumultu insolito, arma capere alii; alii se abdere: pars territos confirmare; trepidare; omnibus locis vis magna hostium; cœlum nocte atque nubibus obscuratum; periculum anceps; postremò, fugere, an manere, tutius foret, in incerto erat. Sed ex eo numero, quos paulò antè corruptos diximus, cohors una Ligurûm, cum duabus turmis Thracum, et paucis gregariis militibus, transière ad regem; et centurio primipili tertiæ legionis per munitionem, quam, utì defenderet, acceperat, locum hostibus introëundi dedit; eâque Numidiæ cuncti irrupère. Nostri fœdâ fugâ, plerique abjectis armis, proximum collem occupavêre. Nox, atque præda castrorum, hostes, quò minùs victoriâ uterentur, remorata sunt. Dein Jugurtha postero die cum Aulo in colloquio verba facit: Tametsi ipsum cum exercitu fame ferroque clausum tenet; tamen se, humanarum rerum memorem, si secum fœdus faceret, incolumes omnes sub jugum missurum; prætereà, utì diebus decem Numidiâ decederet. Quæ gravia quamquàm et flagitii plena erant, tamen, quia mortis metu nutabant, sicuti regi lubuerat, pax convenit. 39. Sed ubi ea Romæ comperta sunt, metus atque mæror civitatem invasêre: pars dolere pro gloriâ imperii; pars insolita rerum bellicarum timere libertati: Aulo omnes infesti, ac maximè qui bello sæpè præclari fuerant, quòd armatus, dedecore potiùs, quàm manu, salutem quæsiverit. Ob ea consul Albinus, ex delicto fratris invidiam ac deindè periculum timens, senatum de fœdere consulebat: et tamen interim exercitui supplementum scribere; ab sociis et nomine Latino auxilia arcessere; denique omnibus modis festinare. Senatus ita, utì par fuerat, decernit, suo atque populi injussu, nullum potuisse fœdus fieri. Consul, impeditus a tribunis plebis, nè, quas paraverat copias, secum portaret, paucis diebus in Africam proficiscitur. Nam omnis exercitus, utì convenerat, Numidiâ deductus, in provinciâ hyemabat. Postquàm eò venit; quamquàm persequi Jugurtham, et mederi fraternæ invidiæ, animus ardebat; cognitis militibus, quos præter fugam, soluto imperio, licentia atque lascivia corruperat; ex copia rerum statuit, sibi nihil agitandum. 40. Intereà Romæ C. Mamilius Limetanus, tribunus plebis, rogationem ad populum promulgat, utì quæreretur in eos, quorum consilio Jugurtha senati decreta neglexisset; quique ab eo in legationibus, aut imperiis, pecunias accepissent; qui elephantos, quique perfugas tradidissent; item, qui de pace, aut bello, cum hostibus pactiones fecissent. Huic rogationi partìm conscii sibi, alii ex partium invidiâ pericula metuentes, quoniam apertè resistere non poterant, quin illa et alia talia placere sibi faterentur, occultè per amicos, ac maximè per homines nominis Latini et socios Italicos, impedimenta parabant. Sed plebes, incredibile memoratu est, quantùm intenta fuerit, quantâque vi rogationem jusserit, decreverit, voluerit; magis odio nobilitatis, cui mala illa parabantur, quàm curâ reipublicæ; tanta lubido in partibus erat! Igitur, cæteris metu perculsis, M. Scaurus, quem legatum Bestiæ fuisse suprà memoravimus, inter lætitiam plebis et suorum fugam tre pidâ etiam tum civitate, cùm ex Mamilianâ rogatione tres quæsitores rogarentur, effecerat, ut ipse in eo numero crearetur. Sed, quæstione exercitâ asperè violenterque ex rumore et lubidine plebis, utì sæpè nobilitatem, sic eâ tempestate plebem, ex secundis rebus insolentia ceperat. 41. Ceterùm mos partium popularium, et senatus factionum, ac deindè omnium malarum artium, paucis antè annis Romæ ortus est, otio atque abundantiâ earum rerum, quæ prima mortales ducunt. Nam ante Carthaginem deletam, populus et senatus Romanus placidè modestèque inter se rempublicam tractabant: neque gloriæ, neque dominationis certamen inter cives erat: metus hostilis in bonis artibus civitatem retinebat. Sed ubi formido illa mentibus decessit, illicò ea, quæ secundæ res amant, lascivia atque superbia, incessêre. Ita, quod in adversis rebus optaverant, otium, postquàm adepti sunt, asperius acerbiusque fuit: namque cœpêre nobilitas dignitatem, populus libertatem, in lubidinem vertere; sibi quisque ducere, trahere, rapere. Ita omnia in duas partes abstracta sunt; respublica, quæ media fuerat, dilacerata. Cæterùm nobilitas factione magis pollebat: plebis vis, soluta atque in ́ ́ multitudinem dispersa, minùs poterat. Paucorum arbitrio bellì domìque agitabatur: penes eosdem ærarium, provinciæ, magistratus, gloriæ, triumphique erant: populus militiâ atque inopiâ urgebatur; prædas bellicas imperatores cum paucis diripiebant. Intereà parentes, aut parvi liberi militum, utì quisque potentiori confinis erat, sedibus pellebantur. Ita cum potentiâ avaritia sine modo modestiâque invadere, polluere, et vastare omnia; nihil pensi, neque sancti habere, quoad semet ipsa præcipitavit. Nam, ubi primùm ex nobilitate reperti sunt, qui veram gloriam injustæ potentiæ anteponerent, moveri civitas, et dissensio civilis, quasi permixtio terræ, oriri cœpit. 42. Nam postquàm Tiberius et Caius Gracchus, quorum majores Punico atque aliis bellis multum reipublicæ addiderant, vindicare plebem in libertatem, et paucorum scelera patefacere, cœpère; nobilitas noxia, atque eò perculsa, modò per socios et nomen Latinum, interdùm per equites Romanos, quos spes societatis à plebe dimoverat, Gracchorum actionibus obviàm ìerat: et primò Tiberium, dein paucos post annos eadem ingredientem Caium, tribunum alterum, alterum triumvirum coloniis deducendis, cum M. Fulvio Flacco, ferro necaverat. Et sanè Gracchis, cupidine victoriæ, haud satìs animus moderatus fuit. Sed bono vinci satiùs est, quàm malo more injuriam vincere. Igitur eâ victoriâ nobilitas ex lubidine sua usa, mortales multos ferro aut fugâ exstinxit; plusque in reliquum sibi timoris, quàm potentiæ, addidit: quæ res plerumque magnas civitates pessumdedit, dum alteri alteros vincere quovis modo et victos acerbiùs ulcisci volunt. Sed de studiis partium, et omnibus civitatis moribus si singillatìm, aut pro magnitudine, parem disserere, tempus, quàm res, maturiùs deseret. Quamobrem ad inceptum redeo. 43. Post Auli fœdus, exercitusque nostri fugam fœdam, Metellus et Silanus, consules designati, provincias inter se partiverant: Metelloque Numidia evenerat, acri viro, et, quamquàm adverso populi partibus, famâ tamen æquabili et inviolatâ. Is, ubi primùm magistratum ingressus est, alia omnia sibi cum collegâ communia ratus, ad bellum, quod gesturus erat, animum intendit. Igitur, diffidens veteri exercitui, milites scribere, præsidia undique arcessere; arma, tela, equos, et cætera instrumenta militiæ, parare; ad hoc, commeatum affatìm; denique omnia, quæ in bello vario, et rerum multarum egenti, usui esse solent. Cæterùm ad ea patranda, senatus auctoritate, socii, nomenque Latinum, et reges ultrò auxilia mittendo, postremò omnis civitas, summo studio adnitebatur. Itaque, ex sententià omnibus rebus paratis compositisque, in Numidiam proficiscitur, magnâ spe civium, cum propter artes bonas, tùm maximè quòd adversum divitias invictum animum gerebat: et avaritiâ magistratuum ante id tempus in Numidiâ nostræ opes contusæ, hostiumque auctæ erant. 44. Sed, ubi in Africam venit, exercitus ei traditur a Sp. Albino proconsule, iners, imbellis, neque periculi, neque laboris patiens; linguâ, quàm manu, promptior; prædator ex sociis, et ipse præda hostium: sine imperio et modestiâ habitus. Ita imperatori novo plus ex malis moribus solicitudinis, quàm ex copiâ militum auxilii, aut bonæ spei, accedebat. Statuit tamen Metellus, quamquàm et æstivorum tempus comitiorum mora imminuerat, et expectatione eventûs civium animos intentos putabat, non priùs bellum attingere, quàm, majorum disciplinâ, milites laborare coëgisset. Nam Albinus, Auli fratris exercitusque clade perculsus, postquàm decreverat non egredi provinciâ, quantum temporis æstivorum in imperio fuit, plerumque milites in stativis castris habebat : nisi cùm odos, aut pabuli egestas, locum mutare subegerat. Sed neque more militari vigiliæ ducebantur: utì cuique lubebat, ab signis aberat. Lixa, permisti cum militibus. diù noctùque, vagabantur; et palantes, agros vastare, villas expugnare, pecoris et mancipiorum prædas certantes agere; eaque mutare cum mercatoribus vino advectitio, et aliis talibus; prætereà, frumentum publicè datum vendere, panem in dies mercari: postremò, quæcumque dici aut fingi queunt ignaviæ luxuriæque probra, in illo exercitu cuncta fuêre, et alia amplius. 45. Sed in eâ difficultate Metellum non minùs, quàm in rebus hostilibus, magnum et sapientem virum fuisse comperior; tantâ temperantiâ inter ambitionem sævitiamque moderatum. Namque edicto primo adjumenta ignaviæ sustulisse, nè quisquam in castris panem, aut quem alium cibum coctum, venderet; nè lixæ exercitum sequerentur; nè miles gregarius in castris nève in agmine servum aut jumentum haberet cæteris arte modum statuisse. Prætereà, transversis itineribus quotidiè castra movere: juxtà, ac si hostes adessent, vallo atque fossâ munire; vigilias crebras ponere, et eas ipse cum legatis circuire item in agmine, in primis modò, modò in postremis, sæpè in medio, adesse, nè quisquam ordine egrederetur; uti, cùm signis frequentes incederent, miles cibum et arma portaret. Ita prohibendo a delictis magis, quàm vindicando, exercitum brevì confirmavit. 46. Intereà Jugurtha, ubi, quæ Metellus agebat, ex nunciis accepit; simul de innocentiâ ejus certior Romæ factus; diffidere suis rebus, ac tum demum veram deditionem facere conatus est. Igitur legatos ad consulem cum suppliciis mittit, qui tantummodò ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederent populo Romano. Sed Metello jam anteà experimentis cognitum erat, genus Numidarum infidum, ingenio mobili, novarum rerum |