citu adventabat, Catilina per montes iter facere: modò ad urbem, modò Galliam versùs castra movere; hostibus occasionem pugnandi non dare. Sperabat propediem se habiturum, (1) si Romæ socii incepta patravissent. Intereà servitia repudiabat, cujus (2) initio adeum magnæ copiæ concurrebant, opibus conjurationis fretus; simul alienum (3) suis rationibus videri, causam civium cum servis fugitivis communicâsse.

57. Sed, postquàm in castra nuncius pervenit, Romæ conjurationem patefactam; de Lentulo, et Cethego, cæterisque, quos suprà memoravi, supplicium sumtum; plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium illexerat, dilabuntur: reliquos Catilina per montes asperos, magnis itineribus, in agrum Pistoriensem abducit; eo consilio, utì per tramites occultè profugeret in Galliam. At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno præsidebat, ex difficultate rerum eadem illa existimans, quæ suprà diximus, Catilinam agitare. Igitur, ubi iter ejus ex perfugis cognovit, castra properè movit, ac sub ipsis radicibus montium consedit, quà (4) illi descensus erat in Galliam properanti. Neque tamen Antonius longè aberat; utpote qui magno exercitu, locis æquioribus expeditus, in fugam sequeretur. Sed Catilina, postquàm vidit montibus atque copiis hostium sese clausum, in urbe res adversas, neque fuge, neque præsidii, ullam spem; optimum factu ratus in tali re fortunam belli tentare, statuit cum Antonio quàmprimùm confligere. Itaque, concione advocatâ, hujuscemodi orationem habuit :—

1. Se habiturum. Scil. occasionem pugnandi; which must be supplied from the preceding sentence. Some copies insert magnas copias; from conjecture evidently. Esse must also be understood with habiturum; and the conjunction that in the English.

2. Servitia, cujus. There is here an ellipsis of auxilii, or some such word; with which the relative is made to agree in sense, instead of in number with the antecedent servitia. Similar constructions are not unfrequent; though the reverse is more usual, as exemplified in c. 5. supra.

3. Simul alienum. Scil. existimans; which is supplied in some copies.

4. Qua. Where. Via or parte is understood, as is generally the case, where there is no reference to any antecedent. The construction is a more usual form of that noticed in the last note but one. So Cæs. B. G. i. 58. Ovid. Met. v. 219. In like manner via must be supplied with ea in B. J. 38. Locum hostibus introeundi dedit; eaque Numida cuncti irrupere. Sometimes ratione is understood with qua, signifying how.

58. Compertum ego habeo, milites, verba viris virtutem non addere; neque ex ignavo strenuum, neque fortem ex timido, exercitum oratione imperatoris fieri. Quanta cujusque animo audacia natura, aut moribus inest, tanta in bello patere solet. Quem neque gloria, neque pericula excitant, nequicquam hortere: timor animi auribus officit. Sed ego vos, quò pauca monerem, advocavi: simul, utì causam consilii mei aperirem. Scitis equidem, milites, socordia, atque ignavia Lentuli, quantam ipsi nobisque cladem attulerit; quòque modo, dum ex urbe præsidia opperior, in Galliam proficisci nequiverim. Nunc verò, quo in loco res nostræ sint, juxtà mecum omnes intelligitis. Exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter à Gallia, obstant: diutiùs in his locis esse, si maximè animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet. Quocunquè ire placet, ferro iter aperiendum est. Quapropter vos moneo, utì forti atque parato animo sitis; et cùm prælium inibitis, memineritis, vos divitias, decus, gloriam, prætered libertatem, atque patriam, in dextris vestris portare. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt; commeatus abundè; municipia atque coloniæ patebunt. Sin metu cesserimus, eadem illa adversa fient: neque locus, neque amicus quisquam teget, quem arma non texerint. Prætereà, milites, non eadem nobis et illis necessitudo impendet. Nos pro patriâ, pro libertate, pro vitá, certamus: illis supervacaneum est pro potentiâ paucorum pugnare. Quò audaciùs aggredimini, memores pristinæ virtutis. Licuit vobis cum summá turpitudine in exilio ætatem agere : potuistis nonnulli Romæ, amissis bonis, alienas opes expectare: quia illa fœda atque intoleranda viris videbantur, hæc sequi decrevistis. Si hæc relinquere vultis, audacia opus est. Nemo, nisi victor, pace bellum mutavit. Nam, in fuga salutem sperare, cùm arma, quis corpus tegitur, ab hostibus averteris; ea verò dementia est. Semper in prælio iis maximum est periculum, qui maximè timent: audacia pro muro habetur. Cùm vos considero, milites; et cùm facta vestra æstimo; magna me spes victoriæ tenet. Animus, atas, virtus vestra me hortantur; prætereà necessitudo, quæ etiam timidos fortes facit. Nam, multitudo hostium nè circumvenire queat, prohibent angustia loci. Quòd si virtuti vestræ fortuna inviderit, cavete,

nè inulti animum amittatis; neu capti potiùs, sicuti pecora, trucidemini, quàm virorum more pugnantes, cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.

59. Hæc ubi dixit, paululùm commoratus, signa canere (1) jubet, atque instructos ordines in locum æquum deducit: dein, remotis omnium equis, quò militibus, exæquato periculo, animus amplior esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. Nam utì planities erat inter sinistros montes, et ab dexterâ rupes aspera, (2) octo cohortes in fronte constituit; reliqua signa in subsidiis arctiùs collocat. Ab his centuriones, omnes lectos et evocatos, (3) prætereà ex gregariis militibus optimè quemque armatum, in primam aciem subducit; C. Manlium in dextrâ, Fæsulanum quemdam in sinistrâ parte curare jubet ipse cum libertis et colonis propter Aquilam (4) adsistit, quam bello Cimbrico C. Marius in exercitu habuisse dicebatur. At ex alterâ parte C. Antonius, pedibus æger, (5) quòd prœlio adesse nequibat, M. Petreïo legato exercitum permittit. Ille cohortes veteranas, quas tumulti causâ conscripserat, in fronte, post eas cæterum exercitum in subsidiis, locat. Ipse, equo circumiens, unumquemque nominans, appellat, hortatur, rogat, utì meminerint, se contra latrones inermes, pro patriâ, pro liberis, pro aris atque focis suis, cernere. Homo militaris, quòd ampliùs annos triginta tribunus, aut præfectus, aut legatus, aut prætor, cum magnâ gloriâ in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia noverat : ea commemorando, militum animos accendebat.

60. Sed ubi, omnibus rebus exploratis, Petreius, tubâ signum datà, cohortes paulatìm incedere jubet: idem facit

1. Signa canere. To sound the trumpets: a usual military signal.

2. Ab dextera rupe aspera: scil. existente. The more regular construction would have been rupem asperam, so as to couple with montes. Rupe existente is the ablative absolute.

3. Evocatos. Veterans, who had served the number of years which the laws required, and were therefore not liable to further services, unless, of their own accord, they chose to enlist.

4. Propter aquilam. Near the eagle.

5. Pedibus æger. According to Dio the historian, Antony counterfeited an attack of the gout, in order that he might not head the army in person. It was said that he was afraid of facing Catiline, lest he should publicly upbraid him with a desertion of the conspiracy, to which he had at first attached himself. Pedibus is the ablative case of the part affected. [Rule: Adjectiva, que denotant, &c.]

F

hostium exercitus. Postquàm eò ventum est, unde à ferentariis (1) prælium committi posset, maximo clamore, infestis signis (2) concurrunt: pila omittunt; gladiis res geritur. Veterani, pristinæ virtutis memores, cominùs acriter instare; illi haud timidi resistunt; maximâ vi certatur. Intereà Catilina cum expeditis in primâ acie versari; laborantibus succurrere: integros pro sauciis accersere; omnia providere; multùm ipse pugnare, sæpè hostem ferire strenui militis et boni imperatoris officia simul exsequebatur. Petreïus, ubi videt Catilinam, contrà ac ratus erat, magnâ vi tendere, cohortem prætoriam in medios hostes inducit: eosque perturbatos, atque alios alibi resistentes, interficit: deinde utrimque ex lateribus cæteros aggreditur. Manlius et Fæsulanus in primis (3) pugnantes cadunt. Postquàm fusas copias, seque cum paucis relictum, videt Catilina, memor generis, atque pristinæ dignitatis suæ, in confertissimos hostes incurrit, ibique pugnans confoditur.

61. Sed confecto prælio, tum verò cerneres quanta audacia quantaque animi vis fuisset in exercitu Catilinæ. Nam ferè, quem quisque vivus pugnando locum ceperat, eum, amissà animâ, corpore tegebat. Pauci autem, quos medios cohors prætoria disjecerat, paulò diversiùs, sed omnes tamen adversis vulneribus, (4) conciderant. Catilina verò longè à suis inter hostium cadavera repertus est, paululùm etiam spirans, ferociamque animi, quam habuerat vivus, in vultu retinens. Postremò, ex omni copiâ, neque in prælio, neque in fugâ, quisquam civis ingenuus(5) captus est. Ita cuncti suæ hostiumque vitæ (6) juxtà pepercerant. Neque tamen exercitus populi Romani lætam aut incruentam victoriam adeptus erat. Nam

1. Ferentaris. So called, quod ea ferrent quæ in hostem jacerentur, because they bore missile weapons. They occupied the part which was afterwards assigned to the Velites in front of the army; and began the engagement with darts and javelins. See Lempriere.

2. Infestis signis. With hostile standards; i. e. with colours flying. On the contrary, signa versa denoted a retreat.

3. In primis. At the first onset.

4. Adversis vulneribus. With wounds received in front. To be wounded in the fore part of the body was looked upon as honourable, while a scar in the back, as intimating flight, was a mark of indelible disgrace.

5. Ingenuus civis. See above, c. 50. note 2, p. 37.

6. Vitæ. The dative after pepercerant; pluperf. 3. plur. from parco. [Rule: Verba significantia commodum, &c.

strenuissimus (1) quisque aut occiderat in prœlio, aut gravitèr vulneratus discesserat. Multi autem, qui è castris visendi aut spoliandi gratiâ processerant, volventes hostilia cadavera, amicum alii, pars hospitem aut cognatum, reperiebant. Fuêre item, qui inimicos suos cognoscerent. Ita variè per omnem exercitum lætitia, moror, luctus, atque gaudia, agitabantur.

1. Strenuissimus. It is a general rule that adjectives with a vowel before us in the nominative case, instead of the usual change of termination, form the comparison

by magis and maximè. Exceptions, however, are not uncommon. Thus, pars exiguissima, in Ovid. Her. Ep. xiv. 115.

FINIS BELLI CATILINARII.