Henricus Jordan, subita morte die X. Novembris anni superioris correptus, plenam fragmentorum Aurelianensium editionem, quam opperiri volui, non vidit. Novorum fragmentorum, quae tria foliorum paria ex parte mutila efficiunt, alia aliis locis Edmundus Hauler de multis docte commentatus publici iuris fecit in „Archiv für latein. Lexicographie" III p. 305: libri II fragm. IX. X; in academiae Vindobonensis Indice (,,Anzeiger") 1886. XXII: libri II fragm. VII-XII. XVI et libri III fragm. I. II; in Studiis Vindobonensibus VIII p. 315 unius foliorum paris, quo cum membranae Berolinenses olim cohaeserunt, fragmenta adiectis Berolinensibus et imagine novi foliorum paris: libri II fragm. I-VI; in „Revue de philologie" X p. 113 eadem cum nonnullis ceterorum foliorum particulis: libri II fragm. VIII. IX. XIII. XIV. XV; in academiae Vindobonensis Actis (,,Sitzungsberichte") 1886 p. 615: libri II fragm. VII-XII. XVI et libri III fragm. I. II et nuper universa fragmenta brevi commentario critico et exegetico instructa ac suis Hartelii Mommseni Woefflini emendationibus observationibusque ornata in Studiis Vindobonensibus IX p. 25 comprehendit. Hauleri editiones secutus recensionem ab Jordano inceptam ego, cui munus absolvendae operae amicus detulit, finem perduxi.

Regimontii Kal. Mai 1887.

Paulus Krueger.

ad

PRAEFATIO EDITIONIS SECUNDAE.

Altera haec Sallustii editio qui factum sit ut priori simillima ac paene gemina evadat, nunc paucis exponere visum est, ne cum in ipsis commentariolis eorum, quae his decem annis ad verba Sallustii sananda multa multi deprompserunt, consulto vix tantillam partem tetigero, aequis iudicibus videar aliena cum fastu despicere, at mea aut stolide tenax aut per socordiam tueri. est autem in animo sepositis mox consummatisque eis studiis, quibus iam diu distineor, periculum facere in adornanda maiore quam dicunt editione. interim ne hanc quidem quam paulo emendatiorem emitto plane inutilem fore spero.

Sed primum omnium video peccatorum quorundam meorum mihi veniam esse expetendam: invitus enim olim peccavi omissa Caroli Zangemeisteri memoria, cui debebatur Vegetianorum codicum notitia accurata Cat. c. 7, 4 subscripta, item Cortii nomine omisso nimirum eius coniecturae auctoris, quam in praefatione de feliciter vocabulo extremae Iugurthini belli parti inlato proposueram. atque ut excusandi gratiasque agendi munera coniungam, gratissimum hoc loco animum profitear primum viris inlustrissimis Heinemano et Pluygersio atque Nicolao du Rieu, thesaurorum Wolfenbuttelanorum Leidensiumque largitoribus liberalissimis, deinde Francisco Rühlio nec non Keilio Halmioque, quorum ille beneficio plane singulari me devinxit, hi solita comitate quaestionum mearum solutores extitere promptissimi. de quorum virorum symbolis suo loco infra singillatim expositum est. nunc ad rem redeo.

BELLORUM igitur CATILINARII et IUGURTHINI recensionis fundamentum et olim habui Parisinum librum Sorb. 500, quippe quem tunc solum ex optimi generis libris pessime conlatis nactus accurate cognovissem, et nunc sequor ducem primarium, postquam intellexi eum nec simillimo illi Parisino 1576, cuius

lectiones Wirzius programmate Aroviensi a. 1867 accuratius quam ab Dietschio factum erat exscripsit, nec Nazariano nec ulli denique omnium quotquot mihi innotuerunt sinceritate scripturae cedere. itaque donec conlatis eiusdem generis omnibus aut maxima eorum parte de propagine eorum certius iudicavero, visum est unius illius vestigiis paulo artius insistere quam tum licebit iterumqne in eorum criminationem ultro incurrere, qui me servili eius captum esse amore conclamarunt. quod negotium ne inritum esset quoniam ante omnia meorum de codice isto testimoniorum fide efficiebatur, sane exoptata evenit eiusdem Wirzii opera in eodem libro conferendo posita. nam quas ille minutias, ut ait, a me praetermissas 1. s. s. supplementi instar edidit, earum scito longe maximam partem in meo me exemplo a. 1867 adnotavisse, sed consulto omisisse, tamquam errores a librario inter scribendum commissos et plerumque ab ipso correctos. paucula ille ut fit adnotavit quae ipse omiseram: unde bis terve Wirzii nomen commentariis meis insertum invenies. sed de his rebus alibi accuratius disseram. hoc loco eorum ex numero, qui de codicibus Sallustianis nuper disseruerunt, unius mihi Caroli Nipperdeii placita respicienda esse censeo: quem virum iudicii sobrietate atque sermonis latini peritia insignem quis non doluerit his litteris praematura morte ereptum esse? is igitur programmate Ienensi a. 1872 (p. 16 s.) cum alios codices antiquos (inter quos Parisinorum illorum utri palma sit deferenda in incerto esse probe intellexit) tum Nazarianum, Wolfenbuttelanum antiquissimum itemque antiquissimum Leidensem emendationi quam maxime usui fore brevi disputatione significavit; ac Leidensi quidem, quippe qui et antiquus sit et lacunae illius, qua primae quae dicitur familiae codicum cognatio stabilita est, partem expleat, multum esse tribuendum, dummodo sitne ista pars, qua ceteri carent, aut prima manu scripta aut certe non tempore recenti suppleta constaret. sed in his sunt quae vellem declarasset non significasset vir egregius. namque de Nazariano utpote de codice inter bonos non optimo putabam me abunde dixisse ea dissertatione quae primo Hermae volumine inserta est; eiusdem generis esse videtur Wolfenbuttelanus. at aliter statuendum erat de Leidensi: quem cum ne Dietschius quidem Gerlachiusve inspexissent, sane intererat rescire quid rei esset. itaque codicem Leidensem (Voss. lat. oct. 73*) excussi huc transmissum mihi ea liberalitate qua

[*) Sic non, 75, ut anno 1876 typothetae errore impressum est.]

ر

qui praesunt inclutae academiae Lugdunensis bybliothecae solent
adiuvare studia liberalia nationum omnium. scriptus est codex
saeculo undecimo in quaternionibus, quorum numeri extant an-
tiqui in imis ultimarum cuiusque paginarum marginibus prae-
ter quintum et octavum cultro recisos. ultimi quaternionis
folia ingentibus lacunis hiant, ut ratiocinando invenias finisse
eum in verbis Iug. 110, 5 ceteraque complesse folium sive
singulare sive noni quaternionis primum. quod folium periit.
iam licet plures uno librarii in pertexenda oratione Sallustii
desudasse videantur versiculorumque numerus sit in quater-
nionibus quattuor prioribus XXXI, in posterioribus XXVI,
tamen liquido apparet totum codicem et eodem tempore neque
ex diversis archetypis transcriptum esse. quid quod ea ipsa
pars Iugurthae, qua carent primi ordinis libri, in hoc codice
manu eiusdem librarii qui proxima exaravit his ipsis suo loco
continuatur. nihilominus per totum librum artissimae cum co-
dicibus ordinis primi cognationis notae deprehenduntur. cuius
rei sane memorabilis causam inveni hanc esse. scilicet cer-
tissimis argumentis mihi constat ex eodem archetypo hunc
librum esse transcriptum e quo eodem tempore transcriptus
est liber Vaticanus 3325 qui olim fuit s. Petri in monte Blan-
dinio apud Gandavum. in eo autem libro illa Iugurthae pars
omissa suo loco manuque aetatis eiusdem licet diversa a pri-
ma in calce libri adiecta est. apparet igitur Leidensis codi-
cis librarium in ipso archetypo illam partem repperisse sup-
pletam suoque loco inseruisse, Blandiniani scriptorem non
item. hoc igitur documento longe quam antea fieri potuit cla-
rius edocemur iam saeculo undecimo utriusque familiae exem-
plaria complura extitisse eisque inter se conlatis mixti cuius-
dam generis codices originem debere. ceterum Nipperdeius
cum etiam ex Havercampi exilibus testimoniis de praestantia
libri Leidensis coniecturam cepit, licet id quod ego exposui non
potuerit odorari, recti quo callebat sensum comprobavit. sed
nunc Vaticani atque Leidensis codicum lectionibus comparatis
- exscripsi autem utriusque libri discrepantiam totam quam
potui accuratissime luculenter mihi apparuit archetypum
illud ipsum Parisino utrique, quorum exigua est diversitas, in
rebus plerisque prorsus geminum esse. pertinet hic consen-
sus etiam ad extremam Iugurthini belli partem, quam infra
dixi longe etiam crebrioribus quam adhuc visum est omissioni-
bus hiare. unum locum excipiam de quo propter ipsam
singularitatem hoc loco lectorem accuratius edocere iuvat.
Iug. c. 94, 1 cum in solo libro Parisino Sorb. 500 traditum sit

nam

ceterum illi qui centuriis erant praedocti e. q. ss., in ceteris eiusdem generis plurimis optimisque (itaque manu altera in Parisino 1576) qui centuriis praeerant, in deterioribus (itaque in Nazariano) qui et centuriae praeerant, a quibus non multum recedit alterius familiae optimus his qui centurionibus praeerant, denique cum in aliquot libris primi generis aut prima manu (ut in Parisino 1576) aut secunda scriptum sit qui ascensuri, erant, ab his omnibus lectionibus archetypus ille de quo agitur diversa habuit haec et qui centuriones erant, eaque in Leidensi fideliter expressa, in Vaticano correctoris manu ita mutala sunt ut in deterioribus Nazarianoque extare indicavi. in tanta scripturae optimorum librorum discrepantia olim Parisini mei patrocinium audacter suscepi abiectis ceteris lectionibus, quippe quae coniecturarum partim plane absurdarum partim non nimis probabilium instar essent. ac ne nunc quidem eorum quae tum disputavi prorsus me paenitet. at vero dum de aliquot Sallustii locis paulo impeditioribus cum discipulis colloquor, fuit qui istum optimorum testium dissensum debere ab antiquo glossemate repeti non inepte coniceret. itaque quamvis apte sit a Ludovico Carrione illud qui escensuri erant excogitatum, tamen si illa quae primi generis libri post vocabulum q. e. illi inserunt rescideris, sententiam restitueris nec mancam nec exilem hanc ceterum illi praedocti ab duce e. q. ss. qua de re nunc quidem pluribus quaerere mitto. sed, ut redeam unde digressus sum, in ceteris rebus is est optimi buius archetypi cum reliquis consensus ut spes sit fore ut tribus quattuorve aliis eiusdem familiae libris eadem diligentia excussis paucissimisque ascitis e genere altero ingens ceterorum librorum cohors possit secure abici, quippe quorum errores ad stabiliendum textum eum, qui fere ultimis Romani imperii temporibus vulgo circumferebatur, plane nihil contribuat. scito igitur hunc quoque librum cuius apographa extant Vaticanum et Leidense me numerare inter libros familiae Ceumque quam proxime abesse a Parisino meo. verbo tangam codicem Rostochiensem, qui Octavii Clasonis diligentia innotuit, esse e genere deteriorum eumque vix quicquam continere quod memoria dignum sit praeter glossam illam magistelli alicuius aetatis mediae, quam quia sui similes aliquot alias habeat, quae sintne Sallustii an insiticia dubitari solet, adscripsi ad Cat. c. 58, 9.

Vaticanum librum 3864 contenderam pendere ab archetypo satis antiquo, immo fortasse eo libro, e quo familia C descendit, longe antiquiore, sed grammatici alicuius, qui emen