φθέντες ὑπ' ἐκείνου καὶ περισωθέντες, κληρονόμοι τέ τινες αὐτοῦ τῆς οὐσίας ἐγγραφέντες εἶναι. Οἱ λοιποὶ δέ, ἐπὶ τῷ μύσει τῷδε, τοὺς ἐναγεῖς ἀντὶ κολάσεων ἐπὶ ἀρχὰς καὶ ἡγεμονίας ἐξέπεμψαν αἷς ἐκεῖνοι χρώμενοι, τά τε κοινὰ τῶν χρημάτων ἥρπασαν, καὶ στρατὸν ἐξ αὐτῶν ἀγείρουσι καθ' ἡμῶν, καὶ ἕτερον αἰτοῦσι παρὰ βαρβάρων αἰεὶ τῆς ἀρχῆς πολεμίων· τάς τε ὑπὸ Ῥωμαίοις πόλεις, τὰς μὲν οὐ πείθοντες, ἐνέπρησαν ἢ κατέσκαψαν ἢ κατήρειψαν, τὰς δὲ καταπλήξαντες ἐπάγουσι τῇ πατρίδι καθ' ἡμῶν.

Ημεῖς δὲ αὐτῶν τοὺς μὲν ἤδη τετιμωρήμεθα· τοὺς δὲ λοι πούς, θεοῦ συνεπιλαμβάνοντος, αὐτίκα δίκην διδόντας ὄψεσθε. Τῶν δὲ μεγίστων ἡμῖν ἠνυσμένων καὶ ὑπὸ χερσὶν ὄντων, Ιβηρίας τε καὶ Κελτικῆς, καὶ τῶνδε τῶν οἴκοι, ἕν ἐστι λοιπὸν ἔτι ἔργον, στρατεύειν ἐπὶ τοὺς πέραν θαλάσσης αὐτόχειρας Γαΐου. Μέλλουσι δὴ πόλεμον ὑπὲρ ἡμῶν ἔκδημον ἀγωνιεῖσθαι, οὐκ ἀσφαλὲς οὔτε ἐς τὰ ἡμέτερα οὔτε ἐς τὰ ὑμέτερα εἶναι δοκεῖ, τοὺς ἄλλους ἐχθροὺς ὀπίσω καταλιπεῖν, ἐπιβησομένους ταῖς ἀπουσίαις ἡμῶν, καὶ τὰ συμβαίνοντα τῷ πολέμῳ καιροφυλακήσοντας· οὐδ ̓ αὖ βραδύνειν διὰ τούςδε, ἐν ἐπείξει τοσῇδε, μᾶλλον, ἢ ἐκ ποδῶν αὐτοὺς ἀθρόως ποιήσασθαι, ἄρξαντάς γε τοῦ καθ ̓ ἡμῶν πολέμου, ὅτε πολεμίους ἡμᾶς τε καὶ τοὺς ὑφ ̓ ἡμῖν στρατοὺς ἐψηφίζοντο εἶναι.

Κἀκεῖνοι μὲν τοσάσδε πολιτῶν μυριάδας ἡμῖν συναπώλλυον, οὔτε θεῶν νέμεσιν οὔτε φθόνον ἀνθρώπων ὑφορώμενοι. Ημεῖς δὲ πλήθει μὲν οὐδενὶ χαλεπανοῦμεν, οὐδὲ τοὺς ἐχθροὺς ἐπιλεξόμεθα πάντας, ὅσοι διηνέχθησαν ἡμῖν ἢ ἐπεβούλευσαν, οὐδὲ ἐκ πλούτου πάντως ή περιουσίας ἢ ἀξιώσεως, οὐδ ̓ ὅσους ἕτερος πρὸ ἡμῶν αὐ τοκράτωρ ἔκτεινε, τὴν πόλιν κἀκεῖνος ἐν ἐμφυλίοις καθιστάμενος, ὃν Εὐτυχῆ προσείπατε δι' εὐπραξίαν, καίπερ ἀνάγκης οὔσης, τρισὶ πλέονας ἐχθροὺς ἢ ἑνὶ εἶναι· ἀλλὰ μόνους δὴ τοὺς φαυλοτά τους τε καὶ πάντων αἰτιωτάτους ἀμυνούμεθα. Καὶ τόδε δι' ὑμᾶς οὐχ ἧσσον ἡμῶν· ἀνάγκη γάρ, ἡμῶν διαφερομένων, ὑμᾶς πάντας ἐν μέσῳ δεινὰ πάσχειν· ἀνάγκη δέ τι καὶ τῷ στρατῷ γενέσθαι παραμύθιον, ὑβρισμένῳ τε καὶ παρωξυμμένῳ, καὶ πολεμίῳ πρὸς

τῶν κοινῶν ἐχθρῶν ἀναγεγραμμένῳ. Δυνηθέντες δ ̓ ἄν, οὓς ἔγνωμεν, ἐξ ἐφόδου συλλαβεῖν, αἱρούμεθα προγράψαι μᾶλλον, ἢ ἀγνοοῦντας ἔτι συλλαβεῖν· καὶ τόδε δι' ὑμᾶς, ἵνα μὴ ἐπὶ τοῖς ὁπλίταις ᾖ διωργισμένοις πλεονάζειν ἐς τοὺς ἀνευθύνους, ἀλλὰ ἀπηριθμημένους καὶ ὡρισμένους ἔχοντες ὀνομαστί, τῶν ἄλλων κατὰ πρόςταγμα ἀπέχωνται.

Αγαθῇ τύχη τοίνυν· τῶν ὑπογεγραμμένων τῷδε τῷ διαγράμματι μηδεὶς δεχέσθω μηδένα, μηδὲ κρυπτέτω, μηδὲ ἐκπεμπέτω ποι, μηδὲ πειθέσθω χρήμασιν. ὃς δ ̓ ἂν ἡ σώσας ἢ ἐπικουρήσας ἢ συνειδὼς φανῇ, τοῦτον ἡμεῖς, οὐδεμίαν ὑπολογισάμενοι πρόφασιν ἢ συγγνώμην, ἐν τοῖς προγεγραμμένοις τιθέμεθα. Αναφερόντων δὲ τὰς κεφαλὰς οἱ κτείναντες ἐφ' ἡμᾶς· ὁ μὲν ἐλεύθερος, ἐπὶ δισμυρίαις δραχμαῖς Αττικαῖς καὶ πεντα κισχιλίαις ὑπὲρ ἑκάστης· ὁ δὲ δοῦλος, ἐπ' ἐλευθερίᾳ τοῦ σώ ματος, καὶ μυρίαις Αττικαῖς, καὶ τῇ τοῦ δεσπότου πολιτείᾳ τὰ δ' αὐτὰ καὶ τοῖς μηνύουσιν ἔσται καὶ τῶν λαμβανόντων οὐδεὶς ἐγγεγράψεται τοῖς ὑπομνήμασιν ἡμῶν ', ἵνα μὴ κατάδηλος ᾖ.

I

S. XIII. TESTAMENT POLITIQUE D'AUGUSTE 2.

(1) *

έξεως ἔδωκα.... [τὸ βουλευτήριον καὶ] τὸ πλησίον αὐτῷ Χαλκι δικὸν [καὶ ναὸν Απόλλ]ωνος ἐν Παλατίῳ σὺν στοαῖς, [ναὸν θεοῦ

(1) Passage important et qui décide en quel sens doit se comprendre une expression de Dion Cassius relative au meme fait (ἐς τὰ δημόσια γράμματα ἐσγράφειν, XLVII, 6), et justement soupçonnée d'inexactitude par M. Le Clerc, Des Journaux chez les Romains, p. 228.- Comparez plus haut, p. 306, un passage de la loi Julia municipalis, qui prouve que dans les proscriptions de Sylla on avait tenu registre de l'argent payé aux meurtriers.

(2) Voyez William J. Hamilton : Researches in Asia minor, Pontus and Armenia, with some account of their antiquities and geologie, London, 1842 (t. I, p. 42, et t. II, Appendix V, n° 102), ouvrage qui réalise en partie les espérances exprimées plus haut (p. 340). En effet, des recherches exécutées avec bonheur, sur les ruines d'Ancyre, par le voyageur anglais, ont rendu au jour huit pages plus ou moins complètes de la traduction grecque de l'Index rerum gestarum. Ces pages correspondent à la deuxième moitié du texte latin, inscrite sur le mur de droite, dans le temple d'Auguste. Les deux premières, engagées sous un mur qu'il a été impossible de démolir, reproduisent heureusement une portion assez bien conservée du texte latin. Nous nous sommes abstenus de les restituer au delà des douze lignes que M. Hamilton a transcrites. Entre la troisième, que nous essayons de restaurer çà et là d'après les

Ιουλίζου, Πανὸς ἱερόν, στοὰν πρὸς ἱπ[ποδρόμῳ τῷ πρ]οσαγορευομένῳ Φλαμινίῳ, ἣν [Οκταουίαν καλεῖσθαι ἀπ'] ὀνόματος ἐκ τίνου (Ι. ἐκείνου?) Οκτα [ουἴου τοῦ τὴν προτέραν ποιήσαντος συνεχώρησα....] πρὸς τῷ [μεγίστῳ ἱπποδρόμῳ....]

(2)

[μετ' ἐπιγ]ραφῆς ὀνόματος τῶν ἐμῶν [υ]ἱῶν [ἀφιέρωσα· ] καί, εἰ μὴ αὐτὸς τετελειώ[κοιμι, ὅπως ὑπὸ] τῶν ἐμῶν κληρονόμων [τελειω θείη ἐφρόντισα· ὀγδο]ήκοντα ναοὺς ἐν τῇ νό [λει (Ι. πόλει) ὕπατος δόγμα]τι σ[υ]νκλήτου ἐπεσκεύ[ασα, οὐδενὸς ἠμελημένου].... (3).

I

[πασῶν ἐπαρχειῶν τῶν προκαθεστηκυι]ῶν, ὡς ὄμορα [ἔθνη περιώκουν μηκέτι τῇ ἀρχῇ] τῇ ἡμετέρα [ὑποτεταγμένα, τὰ ὅρια προήγαγον]· Γαλατίας καὶ ἐσ[πανίας ἐπαρχείας, ἃς.... ...]χαθως (?) ὠκε [ανὸς περιῤῥεῖ ἀπὸ Γαδείρων μέχρι τοῦ] στόματος [ποταμοῦ τοῦ προσαγορευομένου] Αλπης· ἀπό [τε χώρας τῆς πλησίον Αδρίου κόλτ του (Ι. κόλπου) μέχρι Τυρρηνικού πελά

débris du texte latin, et la seconde, on peut s'assurer qu'il manque deux pages, ni plus ni moins. Les cinq dernières, dans la copie de M. Hamilton, interrompues encore par quelques lacunes dont la principale semble irréparable, font exactement suite à la troisième, nous conduisent à la fin même de l'Index, et ainsi nous laissent moins regretter la mutilation du texte latin dans cette dernière partie. Quant aux lettres qui courent, à de longs intervalles, au-dessus des pages, depuis la première jusqu'à la moitié de la cinquième (έλιπεν επ|ν επι [Ῥ]ώ[μ]ης? ἐνκεχαρα | χαλκαῖς στή λαις δυσί), il est évident qu'elles appartiennent à la traduction du titre qu'on a lu plus haut dans l'original latin (p. 341); mais nous avouons sincerement qu'il nous est difficile d'en expliquer la répartition entre les six pages où les place la copie de M. Hamilton. Il est permis de soupçonner une faute, soit sur le monument original, qui en offre plusieurs autres, soit plutôt dans la transcription du voyageur anglais. On voit du moins par le nombre et l'ordre des colonnes que les six tables de l'original latin devaient correspondre à vingt pages grecques environ ainsi nous n'avons guère ici que le quart de cette traduction; telle est cependant l'importance des détails historiques qu'elle révèle, que nous avons saisi avec empressement l'occasion de la faire connaître au public savant. En ajoutant à notre tâche le travail toujours périlleux des restitutions conjecturales, nous ne prétendons que rendre plus facile la lecture d'un texte mutilé, comprenant d'ailleurs combien l'interprétation de ce monument réclame encore les lumières et la sagacité des maîtres de la critique. N. B. Les chiffres entre parenthèses indiquent le commencement de chaque page; l'emploi de la diphthongue et pour un c simple, du v pour le y à côté d'une gutturale; l'omission de l' adscrit aux datifs des mots de la première déclinaison, etc., sont des irrégularites fréquentes sur les marbres, et dont on a déjà vu quelques exemples dans les monuments qui précèdent.

:

(1) Chacun des courts fragments qui restent de cette page (excepté le treizième, après lequel il manque une lettre ou deux) forme la fin d'une ligne de trente-cinq à quarante lettres environ.

(2) Le texte latin : Ad ostium Albis fluminis.

γους.... ....άδι]κα (?) οὐδεμι [ἂς ἐπιβολῆς ἀρξάμενος ὁ Δροῦσος ἡμετέρου] στόλου [ἡγεμὼν ἀπὸ στόματος τοῦ Ρή]νου ὡς πρὸς [τὰς ἀνατολὰς μέχρι τῶν ἐσχάτων ἔπ]λευσεν, οὗ οὔ[τε κατὰ γῆν οὔτε ναυσὶ Ρωμ]αίων τι έπρο (1. τις πρό) [τούτου χρόνου ἐπέβη· οἵ τε Κίμ] βροι καὶ Χα[ριίδες καὶ Σεμνῶνες καὶ τῶν αὐτό θεν] Γερμανῶν [ἄλλα ἔθνη διὰ πρεσβέων τὴν ἐμὴν καὶ τοῦ] δήμου Ρω[μαίων φιλίαν ἠξίωσαν. ὑπὸ τοῖς ἐμοῖς οἰω ]νοῖς αἰσι[οις?.... στρατεύματα δύο εἰς Αιθιοπίαν καὶ] Αραβία [ν ἐνέβαλον '....] ....πο ....άξει και.... καὶ προ....

(4) Αἴγυπτον δήμου [Γ]ωμαίων ἡγεμονίᾳ προσέθηκα. Αρμε νίαν τὴν μείζονα, ἀναιρεθέντος τοῦ βασιλέως, δυνάμενος ἐπαρχείαν (sic) ποιῆσαι, μᾶλλον ἐβουλήθην κατὰ πάτρια ἡμῶν ἔθη βασιλείαν Τιγράνη Αρτ[αου]άσδου υἱῷ, υἱωνῷ δὲ Τιγράνου βασι λέως, δ [οῦναι] διὰ Τιβερίου [Ν]έρω ....νος, ὃς τότ' ἐμοῦ προγονὸς ἦν, καὶ τὸ αὐτὸ [ἔθ]νος ἀφιστάμενον καὶ ἀναπολεμοῦν, δαμασθὲν ὑπὸ Γαΐου τοῦ υἱοῦ μου, βασιλεῖ Αριοβαρζάνει βασι λέως Μήδων Αρταβάζου υἱῷ παρέδωκα, καὶ μετὰ τὸν ἐκείνου θάνατον τῷ υἱῷ αὐτοῦ Αρταουάσδη (sic), οὗ ἀναιρεθέντος Τιγράνην, ὃς ἦν ἐκ γένους Αρμενίου βασιλικοῦ εἰς τὴν βασίλειαν ἔπεμψα. Επαρχείας ἁπάσας ὅσαι πέραν τοῦ Εἰονίου κόλπου δια τείνουσι πρὸς ἀνατολὰς καὶ Κυρήνην, ἐκ μείσζονος (sic) μέρους ὑπὸ βασιλέων κατεσχημένας καὶ ἔμπροσθεν Σικελίαν καὶ Σαρδωι (1. Σαρδώ) προκατειλημένας (Ι. προκατειλημμένας) πολέμῳ δουλικῷ ἀνέλαβον.

Αποικίας ἐν Λιβύη, Σικελίᾳ, Μακεδονίᾳ, ἐν ἑκατέρα (sic) τε Ισπανία, Αχαία, Ασία, Συρία (sic), Γαλατίᾳ τῇ περὶ Νάρ βωνα, Πισιδία στρατιωτιῶν (Ι. στρατιωτῶν) κατήγαγον· Ιταλία δὲ εἴκοσι ὀκτὼ ἀποικίας ἔχει ὑπ' ἐμοῦ καταχθείσας, αἱ ἐμοῦ περιόντος τιαηου..αι (1. πληθύνουσαι) 3 ἐτύγχανον.

(1) A partir de ces mots, le texte latin ne nous aide plus à restaurer les débris inintelligibles du texte grec. Nous prions même nos lecteurs de juger les restitutions précédentes avec l'indulgence que mérite un premier essai. De plus habiles que nous mériteront d'être plus heureux.

(2) Il est évident par le sens et par le nombre des lettres que cette dernière lacune résulte d'une faute de copie.

(3) Le grec rend ici par un seul mot, dont la restitution nous paraît certaine, les deux adjectifs celeberrimæ et frequentissimæ, qu'on lit dans le texte latin.

Σημέας στρατιωτικὰς [πολλὰς ὑπ]ὸ ἄλλων ἡγεμόνων ἀποβεβλημέν [ας νικήσας τοὺς πολέμους (Ι. πολεμίους) (5) ἀπέλαβον, ἐξ Ισπανίας καὶ Γαλατίας καὶ παρὰ Δαλματῶν. Πάρθους τριῶν στρατευμάτων ῥωμαίων σκῦλα καὶ σημέας ἀποδοῦναι ἐμοὶ ἱκέτας τε φιλίαν δήμου Ρωμαίων ἀξιῶσαι ἠνάγκασα· ταύτας δὲ τὰς σημείας ἐν τῷ Ἄρεως τοῦ Αμύντορος ναοῦ ἀδύτῳ ἀπεθέμην.

Πανιωνίων ἔθνη, οἷς πρὸ ἐμοῦ ἡγεμόνος στράτευμα Ρωμαίων οὐκ ἤγγισεν, ἡσσηθέντα ὑπὸ Τιβερίου Νέρωνος, ὃς τότ' ἐμοῦ ἦν προγονὸς καὶ πρεσβευτής, ἡγεμονία δήμου Ρωμαίων ὑπέταξα, τα τε Ιλλυρικοῦ ὅρια μέχρι ἴστρου ποταμοῦ προήγαγον οὗ (sic?) ἔπειτα δὲ Δακῶν διαβασα πολλὴ δύναμις ἐμοῖς [αἰσίοι]ς οἰωνοῖς κατκόπη (Ι. κατεκόπη), καὶ ὕστερον μεταχθὲν τὸ ἐμὸν στρά τευμα πέραν ἴστρου τὰ Δακῶν ἔθνη προστάγματα δήμου Ρωμαίων ὑπομένειν ἠνάγκασεν.

Πρὸς ἐμὲ ἐξ Ινδίας βασιλέων πρεσβεῖαι πολλάκις ἀπεσάτλησαν (1. απεστάλησαν), οὐδέποτε πρὸ τούτου χρόνου ὀφθεῖσαι παρὰ Ρωμαίων ἡγεμόνι '. Τὴν ἡμετέραν φιλίαν ἠξίωσαν διὰ πρεσβέων Βασταρναὶ καὶ Σκῦθαι καὶ Σαρματῶν οἱ ἐπὶ τάδε ὄντες τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ καὶ οἱ πέραν δὲ βασιλεῖς, καὶ Ἀλβανῶν δὲ καὶ Ιβήρων καὶ Μήδων βασιλέες (sic).

Πρὸς ἐμὲ ἱκέται κατέφυγον βασιλεῖς Πάρθων μὲν Τειριδάτης καὶ μετέπειτα Φραάτης βασιλέως 3 (6) Φρα[άτου? Μήδων τ]ε Αρτα[βάζ]ης αδ.... χων.... [Βρετταν ]νῶν δομι.... ο.λλαυνος.... καὶ τ... βρον [1] αίλων Μαρκομα[ννῶν.... Σουήβων].... σεμέ ρας [βασιλ]εῖς [καὶ] Πάρθων Φρα[άτης Ωρωδοῦ] υἱὸς τοὺ[ υἱ]οὺς [υἱ]ωνούς τε πάντας ἔπεμψα (Ι. ἔπεμψεν εἰς Ἰταλίαν • [ὐ πο]λέμῳ [νι]κηθείς, ἀλλὰ τὴν ἡμ[ετ]έραν φιλίαν ἀξιῶν ἐπὶ τέκνων ἐνεχύροις· πλεῖστά τε ἄλλα ἔθνη πεῖραν ἔ[λα] βεν δήμου

(1) Pour σημαίας. Remarquez cette confusion du son de la diphthongue at avec celui de la voyelles, confusion dont il y a peu d'exemples aussi anciens. La forme σημείας, qu'on lit plus bas, parait nouvelle, si ce n'est pas simplement une faute du copiste.

(2) Témoignage précieux et qui confirme un fait déjà attesté par des historiens plus récents. Voy. les interprètes de Suétone, Aug., c. 21.

(3) Il manque ici le quart d'une ligne, sans indication de lacune dans la copie de M. Hamilton.