esset, ut saucios deponeret, stipendium militibus daret,
animosque sociorum alloquio et præsidiis datis firmaret;
Pompeius expedito per Candaviam itinere, prior in Ma-
cedoniam venit. Ibi Fortuna vix quatuor horarum inter-
posito spatio Domitium et objecit maximo discrimini, et
eripuit. Ignarus ille omnium, (quippe missi ab illo ad
Cæsarem, aut ad illum a Cæsare, propter infesta itinera
penetrare nequibant,) cum per aliquot dies castra castris
Scipionis opposita habuisset, rei frumentariæ causa dis-
cesserat: et tum ad Heracleam Sinticam, quæ est sub-
jecta Candaviæ, iter habens, in ipsum Pompeium inci-
disset, nisi, quod neque sua diligentia cognoscere, neque
doceri a suis partibus potuerat, hostium beneficio didicis-
set. Allobroges, qui cum Roscillo et Ægo nuper trans-
fugerant, repertis per viam exploratoribus Domitii, sive
propter veterem consuetudinem, quod in Gallia una mili-
taverant, sive gloria elati, omnia expromserunt. Ita de-
flexo itinere Domitius, qua Cæsarem venire audiverat,
vitavitque Pompeium, et ad Æginium cum imperatore
suo conjunctus est.

55. Jam quocumque Cæsar adiret, præliorum Dyrrha-
chinorum fama præcurrerat. Igitur Gomphos venienti,
quod primum est contra Epirum Thessaliæ oppidum, præ-
tor gentis Androsthenes portas clausit, dimissis ad Pom-
peium Scipionemque nuntiis, auxilii accelerandi causa.
Sed Cæsar, edoctos milites, quantum ad famam necessi-
tatemque præsentem ea res pertineret, sic accendit, ut

post horam nonam oppugnatione capta, ante noctem loco Flor. Dio. potirentur. Cum urbs diriperetur, insolitum spectaculum Appian.

in quadam domo irrumpentium oculos tenuit; senes viginti
jacentes in cænaculo cum calicibus, similes ebriis, sed vita
cassi, sedensque alius gestu præbentis potionem. Nempe
nobilissimus quisque morte asperiora timentes ad medicum
convenerant, eundemque habuerant et ministrum mitioris

exitus, et comitem. Cæs.

56. Cæsar, obiter refectis militibus, Metropolim, oppi

dum et ipsum Thessaliæ, contendit, ea celeritate ut Appian.

famam cladis Gomphensium anteiret. Quasi bacchabun-
do agmine perventum est, quod miles vino apud Gom-

phos reperto se ingurgitaverat, Germani ante omnes, vetere gentis et tenaci probro. Sed ea quoque res commodo Cæsari cessit. Nam et morborum jam inter eos Plut. Cæs. ingravescentium semina largiore vino discussa sunt, et alacritas militum aucta est. Metropolitæ, cum ad resis. Cæs. tendum se pararent, visis Gomphensium captivis, et cognito quod acciderat, se protinus potestati fideique Cæsaris transdiderunt. Cæsar hos diligenter conservavit: brevique rerum earum disperso rumore, Gomphensium malis rebus et Metropolitarum tolerabilibus omnes permotæ Dio. Cæs. civitates, ad Cæsarem se contulerunt, exceptis Larissensibus, ad quorum urbem Scipio jam accesserat.

57. Paucis post diebus, cum adventu Pompeii in Thessaliam duo magni hostium exercitus conjuncti essent; adeo crevit hominum audacia, ut, belli tantum non immemores, id modo cogitarent, qua ratione maximum e victoria fructum pro se quisque perciperent. Igitur jam increpari Pompeii moram quotidianum erat, qui exploratam victoriam non alia causa differret, quam quo diutius talibus viris imperaret. Regem regum Domitius vocabat, Flor.

Lucan. et Agamemnonem, quod is quoque, belli causa, pari dignitate præditis imperarat. M. Favonius per Pompeium Plut. stare dictitabat, quominus eo anno ficus Tusculanas Pomp. et

Cæs. essent. L. Afranius, quem Attius Rufus pretio accepto Appian. prodidisse exercitum arguerat, demirari se aiebat, quem- Ces: Plut. admodum cum licitatore legionum tantus imperator non auderet confligere. Sed Pompeius atterendum hostem Flor. mora et incommodis recte censuerat; omni apparatu superior, et ea Juliani militis conditione, ut assuetum vincere nulla acies sustineret; defessus ætate, frangi laboribus et

Plut.

Appian. 58. Ceterum reliquorum amentia non sinebat hominem Juliani insistere suis consiliis. Amentia enim certe fuit: cum, Plat. ei tanto hoste opposito, Lentulus Spinther, et Scipio, et Cæs. Domitius, gravissimis inter se contentionibus de pontificatu maximo, quod sacerdotium Cæsar gerebat, agitarent: urbanam gratiam Domitio, Lentulo ætatem allegante, Pompeii necessitudinem Scipione, a quo perhonorifice tractabatur; ut alterum ei prætorium tendi Pompeius, et

VII. 53.

tædio posset.

apud illum etiam classicum cani juberet. Sed et magna
fuit in consilio controversia, haberine rationem comitiis
prætoriis L. Hirri oporteret, quem ad Parthos legatum
Pompeius miserat : cum fidem in id Pompeius dedisset;

ceteri negarent in pari labore et periculo unum antepoCic. ad nendum omnibus esse. Domitius etiam gravem de iis Att. X1. 6.

qui in Italia remanserant sententiam dixit : ‘placere sibi, Cæs.

ut de singulis ternæ tabellæ darentur senatoribus, qui in
bello secuti Pompeium essent, ut de illorum causa cog.
noscerent. Unam fore tabellam, quæ omni periculo ab-
solveret; alteram, quæ pro hoste habendum censeret;
tertiam, quæ mulctandum pecunia.' '

59. Nihil horum latere Cæsarem poterat. Itaque siAppian. mul satis ex priore consternatione suos recepisse visus est, Cæs.

non absistebat, quin copiis quotidie productis pugnandi
faceret potestatem. Idque adeo inter initia cautius ege-
rat: deinde confirmatus eo quod Pompeius suos intra

munitiones tenebat, longius a suis castris in loca hosti Appian. æquiora degrediebatur. Ea quoque res accendit Pom

peianorum animos, qui ferme omnes, quanquam alius alia
de causa, contationem oderant. At Pompejus hoc ipso
argumento abstinendum prælio disserebat, quod appare-
summopere
Cæsarem, tanquam

sibi maxime necesPlut.Pomp. sarium, expetere. Postremo, cum neque vincere suorum

animos, neque ferre invidiam posset; abjecto salubri con-
silio, ad pugnam se parare cæpit.

60. Multa tum concurrerunt incitamenta, ut magnam

omnes victoriæ spem conciperent. Fiducia in viribus, in VII. 46. et imperatore, in causa : præterea res duæ novæ quantivis seq. utique momenti: una, quod Pompeius confirmaverat, Cæs.

priusquam fere ad manus veniretur, exercitum Cæsaris
in fuga fore, propterea quod equites, quorum multitudine
abundabat, sibi recepissent, se dextrum Cæsaris cornu
statim initio

pugnæ circumdaturos atque turbaturos esse :
altera, quod Labienus, demonstrato præsentes Cæsaris
copias magnam partem ex aliis militibus constare, quam
qui Gallias subegissent, in caput suum execratus fuerat,

ret, id

Lucan.

5 Videretur edd. ante Crev.

VII, 151.

Val. Max.

si in castra, nisi victor, reverteretur; idque jusjurandum
secuti deinde omnes erant. At Cæsar, sive per explora-
tores re cognita, sive præsagio animi, revocatis tribus le- Appian.
gionibus, quas frumentatum emiserat, de media nocte Polyæn.

Strat. VIII.
sacra Marti et Veneri Genitrici fecit, quam suæ gentis Appian.
auctorem esse dictitabat; templum quoque eidem vovit
ex manubiis.

61. Cum utrimque sedisset animis pugnandi voluntas,
ut ferme in magnarum rerum expectatione miscere se pro- Flor.
digia solent, multa visa aut ficta sunt. Victimæ in castris Lucan.
Pompeii, cum admoverentur aris, fugerunt : examina Dio.
apum in militum signis et altaribus sederunt: interdiu Jul. Obseq.
fuerunt tenebræ : Pompeius nocte quæ prælium anteces- 1. 6.
sit, per quietem in theatro suo sedere imaginatus est, et Plut.

Pomp. et
maximo populi plausu excipi. Inter hæc, castra ejus ful- Cæs.
minibus petita sunt: excubias circumeunte Cæsare, fax a Appian.
castris ejus in Pompeiana decurrere visa est, atque ibidem
extingui. Nocturni quoque terrores in exercitu Pompeii
fuere sub ipsam lucem, auxitque consternationem mane Flor.
apud principia cum pullo conspectus imperator. Spes ta-
men prævaluit apud pertæsos moræ animos, et ex appara- Appian.
tuum magnitudine belli eventum metientes. Igitur et facem
in sua castra delatam suæ claritudinis omen accipiebant,
et insomniis Pompeii fidebant. Nam is, sopito castro-
rum tumultu quieti redditus, altissime indormiverat; exci- Plut.

Appian.
tatusque ab amicis, modo se per somnium Romæ fanum Lucan.
Veneris Victricis dedicasse juraverat.

62. At incertus consilii Cæsar, et desperato prælio ex Cæs.
superiore consuetudine Pompeii, Scotusam castra motu- Plut. Cæs.
rus erat. Jam detendebantur tabernacula ; cum Pom. Cæs.
peianam aciem longius solito ante vallum progressam re-
latum est. Igitur expeditum agmen, quod jam in portis Appian.
erat, cohortatus, proruto vallo, quasi hostium castris mox Lucan.
potituros, eduxit statim, hostique processit obviam. Acies
utrimque sic ordinata stetit. Sinistro Pompeii cornu,
cum duabus legionibus, quas per causam belli Parthici
abductas a Cæsare diximus, ipse cum L. Domitio consti-

Cæs.

1

6 Somnum legitur in edd. ante Crev. Delph. et Vur, Clas.

Livius.

15 K

tit: Scipioni cum Syriacis legionibus mediam aciem com-
miserat : cohortes Hispanæ, quas secum Afranius dedux-

erat, cum Ciliciensi legione dextrum cornu obtinebant. Frontin. Hoc erat exercitus Pompeiani robur, Tironum legiones II. 3.

inter mediam aciem et cornua interjecerat. Quælibet Cæs. acies denos in altitudinem ordines habebat. Peditum his

omnibus Romanorum quadraginta quinque millia contine

bantur. Equitatus fere omnis, et quod sagittariorum Appian. atque funditorum babebat, in sinistro cornu, haud procul Frontin.

Pharsalia locatum est: dextro, quod fumen Enipeus Lucan.

impeditis ripis muniebat, sexcenti sufficere equites visi. Cæs. 63. At Cæsar, uti consueverat, legionem decimam in

dextro cornu, nonam octavamque in sinistro constituit. Plut. Ant. Hic Antonium, ibi P. Syllam curare jussit; in medio et Pomp. et Cæs.

Cn. Domitium, cum quadraginta cohortibus : ipse in
Cæs. dextro suo cornu versabatur, ut Pompeio se opponeret.
Appian. Legionarios in aciem deduxit universos, millia circiter duo
Plui. Cæs. et viginti, mille equites. Nec enim expectare militum

ardor patiebatur Q. Cornificium, qui duas adducebat le-
giones; aut Fufium Kalenum, qui cum cohortibus quin-

decim erat in Attica. Hæ civiles utrimque vires fuere : Flor. auxiliorum numerus amplior utique, sed varie traditus. Appian.

Haud minus trecenta millia pugnasse quidam, qui pluri-
Cæs.

mum, quadringenta ponunt. Sed Cæsar, animadverso
Pompeii consilio, ne dextrum suum cornu circumvenire-
tur metuens, ex tertia acie, ubi Domitius curabat, cele-

riter sex cohortes detraxit, et ex his quartam instruxit Frontin. aciem ad res subitas. Ibidem et equites suos locavit,

quia sinistrum 'cornu paludibus applicatum hoc præsidio

indigebat minus, et delectos pedites, Germanos maxime,
Flor. qui præliari inter equites consueverant.
Dio. 64. His rebus utrimque paratis, cohortandi suos mate-

ries imperatoribus minime defuit : vix enim unquam tan-
tis rebus gestis, tantaque belli gloria par aliud concurrit
nobilius. Pompeius primæ ætatis decora, et triumpha-
lem adolescentiam Africanis Hispanisque bellis præfe-
rebat: inde maximos reges, ferocissimas gentes domitas,
et orientem adjectum imperio, Romanique populi vires
unius ductu atque una expeditione duplicatas. Neque
minoris erat ex parte Cæsaris recens Britanniæ Gallia-