XIX. Hæc difceptatio cum aliquamdiu tenuiffet, tandem melioris partis victoria, faltem in tempus neceffariam feffæ civitati quietem præbuit. Interea dum Romæ hæc fiunt, & in Marfis a P. Rutilio Lupo confule res non optime geritur; ne in aliis quidem Italiæ partibus, profperiores Romanorum ducum expeditiones fuerunt. Cn. Pompejum, quamquam repulfus ab Afculo fuerat, adhuc in Piceno agentem, ad Tennam fluvium in Agro Falerino tres fimul hoftium duces, C. Judacilius, T. Afranius, P. Ventidius conjunctis copiis adorti, fuderunt.

XX. Firmum colonia receptui fugientibus fuit: cujus mœnibus cum fe Pompejus claufiffet, Judacilius & Ventidius, relicto ad obfidionem Afranio, in diverfa loca digreffi funt. Namque Pompejus, quamquam abductæ po. tiores hoftium copiæ erant, fatis habebat, fi, quos fuperftites fibi cædes fugaque fecerat, armare iterum, &, donec terror abfceffiffet, defendere munimenta oppidi poffet. a pugnando quidem modis omnibus abftinebat. In Samnio Vettius Cato L. Julium confulem, cæfis duobus millibus militum, Æserniam cedere compulit: L. Scipio & L. Acilius fervorum habitu elapfi funt, colonia arctius circumfeffa.

XXI. Tum & Venafrum in dextra Vulturni ripa Campanum oppidum, fed vicinum Samnitibus, olei proventu ac bonitate clarum, Marius Egnatius proditione intercepit, duabus ibi Romanis cohortibus interfectis. & M. Licinium Craffum M. Lamponius, caftra prope virgulta filvaf que habentem, incenfis, quæ contigua vallo erant, Grumentum concedere coegit: majore tamen metu, quam detrimento, cum exercitus omnis periclitatus fuiffet, octingentis omnino militibus amiffis.

XXII. Oppidum Lucania Grumentum eft, quod fi non eodem anno, eodem utique bello & amiffum a Romanis, & recuperatum eft. Nec excidere memoriæ debet infigne

§ XIX. Orof. 5, 18. § XXI. Liv. Epit, Appian. civil. 1. 5. Plin. 15, 2. Front. Strat. 2, 4.

duorum fervorum ad fervandam heram commentum. Hi cum urbs obfideretur, ad Romanos transfugerant, operæque pretium fecerant. Iidem, urbe capta, difcurrentibus ad prædam militibus, ad herilem domum notis viarum diverticulis præcurrerunt, extractamque dominam cum præ fe agerent voce vultuque minaces, quoties quænam ef fet interrogarentur, dominam, & quidem crudeliffimam, ad me— ritum fupplicium a fe duci retulerunt.

XXIII. Sic eductam extra muros fumma cura occultaverunt, donec, refidente ira victoris, periculum omne decederet. Tum vero aperuerunt animos, domina fervanda ergo, quemadmodum res ipfa fatis loquebatur, omnia feciffe, neque jus ejus imminutum cupere profeffi. Illa, ne beneficio a fervis vinceretur, quod unum maximum in poteftate ejus erat, utrumque e veftigio manumifit. Inter hæc & C. Perperna cladem ignominiamque non vulgarem paffus eft.

XXIV. Cum Præfentejo fignis collatis dimicaverat hoc eventu, ut, quatuor millibus amiffis, fuperftites plerique armis abjectis vix fuga fervarentur. Ob hoc ademtum ei a P. Rutilio confule imperium eft. reliquiæ exercitus iis copiis, quas C. Marius ducebat, adjunctæ. Sed & Nola, nobiliffima Campaniæ colonia, quæ vim Hannibalis, & illam Punici belli tempeftatem fpreverat, in Samnitium manus incidit, quibus C. Papius præerat.

XXV. Is, cum fuarum partium hominibus re communicata, facile irrupit proditam urbem. Duo millia Romanorum in præfidio cum L. Poftumio prætore erant: etiam ad refiftendun Nolanis impar manus, nedum ut fupervenientem externum fuftinere hoftem poffet. Idcirco haud gravatim acceperunt conditionem, ut poftea fub Papio militarent. Hæc venia militibus data: duces comprehenfi, &, ne belli quidem more fervato, inedia necati funt.

§ XXII. Appian. Front. Liv. 33, 37. Macrob. 1, 21. § XXIV. Appian. § XXV. Liv. Epit. Appian.

XXVI. Ob has res continuo complures populi ad hoftes defecerunt; Nolaque recepta, multas circa urbes C. Papius Italicorum aufpicia fequi coegit. Nam & Stabias in finu maris, inter Surrentum & Neapolim, lactis falubritate celebres, occupavit; & cognomini fluvio impofitum Liternum: coloniam quoque Romanam in Picentinis Salernum cepit. Erat hoc Italicis ducibus inftitutum, ut, augendis copiis intenti, ex captivis bello idoneos facramento adigerent, etiam valentiffimis fervorum in militiam afcitis.

XXVII. Hac ratione Papius, numerofum jam exercitum trahens, præter Capuam & urbi circumjectum agrum, unde eo bello maximi Romanorum exercitus alebantur, totam Campaniam vicinasque regiones impune pererrabat: alios promiffis, alios metu ad voluntariam deditionem follicitando. Sed in Nucerinorum vaftando agro (Alfaternos cognomento vocant: nam alia Umbriæ Nuceria fuit) quod omnia inferiora fide habebant, nihil injuriæ aut crudelitatis prætermiffum eft.

XXVIII. Ea res nutantes finitimorum animos impulit, ut amicitiam cum Papio jungerent, decemque peditum millia, mille equites fub eo ftipendia facturos darent. Qui ubi venerunt, Acerras ad Clanium amnem, poftquam ad focietatem belli perlici nequiverant, circumfedit. C. Judacilio quoque non deterior fucceffus per Apuliam fuit, Canufio Venufiaque infignibus oppidis, magnoque numero aliorum, in deditionem armis, aut voluntate incolentium acceptis.

XXIX. Eadem æftate, qua hæc diverfis Italiæ locis. gerebantur, P. Rutilius conful, copiis cum C. Mario divifis, Telonii fluminis utramque ripam duobus caftris totidemque pontibus obtinebat. Telonius, per Marfos fluens, apud Reatinos Velino fluvio conjungitur. Iifdem in locis tum C. Vettius Cato fociorum prætor exercitum habebat,

§ XXVII. Cic. de leg. Agrar, Cluver. Ital. ant, p. 1186, Appian.

propius Marianum vallum caftra metatus. Is cum Rutilium a. d. pridie Idus Junias, quo die Matri Matutæ facra fiebant, traducturum effe copias ab exploratoribus didiciffet, per tenebras proximæ noctis in valle quadam opportuna haud procul ponte Rutiliano partem copiarum in infidiis conftituerat.

XXX. Deinde Rutilium tranfire amnem paffus, invadit nec opinantem, magnaque clade profligat. Multi ex pugna clari nobilefque viri, cum octo millibus militum ceciderunt ex his magna pars, cum perditis rebus effugium aliud non pateret, in ipfis aquis oppreffa eft. Conful ipfe, telo in caput ictus, paulo poft ex vulnere deceffit. Hanc Rutilii fortunam fuperftitio veterum ad fpretas religiones retulit, quod inter facrificandum capite jecinoris non reperto, tamen movere aufus effet: vana omnino perfuafione, nifi quod apparet, facile contemturum falutaria hominum monita fuiffe, qui Deorum, ut ipse putabat, oftenta pro nihilo duceret.

XXXI. At C. Marius, qui fluminis inferiorem partem tenebat, cum amnis cruento alveo corpora & arma Romana volvens acta prodidiffet, confeftim traductis in hoftilem ripam copiis, ad expugnanda Vettii caftra fucceffit eaque, propugnatoribus fubito metu oppreffis, nec viribus modo, fed etiam numero inferioribus, quia flos exercitus una cum ipfo duce aberat, haud magno labore cepit; cladem confulis, ficut confilio, fic etiam eventu meliore, ultus. Cato, caftris amiflis, in loco, ubi pugnaverat, pernoctavit. poftridie, quod exigua commeatus ei copia fupererat, albefcente cœlo profectus eft.

XXXII. At Romam fama primum adverfæ pugnæ vehe• menter perterruit: major deinde dolor exarfit, cum cruentus in urbem conful referretur, & tot egregiorum virorumi funera, fepulcris majorum reddenda, portarentur. eo vifo

§ XXIX. Orof. 5, 18. Appian. Liv. Epit. § XXXI. Jul. Obfeq. Orof. Appian. Flor. 3, 18.

ita mæfta & attonita luctu civitas fuit, ut idoneam fenatus caufam putarit, cur defunctorum in bello corpora, quibus locis occubuiffent, humari, neque in urbem referri, juberet; ne metum pigritiamque vulgo incuterent funefta fpectacula.

XXXIII. Providenter id factum etiam hoftes probaverunt, fimili decreto apud fuos imitati. Rutilio confule defuncto, quamquam magna pars anni fupererat, fuffectus tamen nemo eft: neque enim L, Julio comitiorum caufa ad urbem revertendi otium erat. Profperiores fubinde nuntii nonnihil recrearunt animos. Nam & Ser. Sulpicius Pelignos acie fuderat : & Q. Cæpio, qui legatus fuerat Rutilii, cum magna cæde obfidentium, profperam eruptionem fecerat. quæ res ei ftatim honori, mox exitio fuit.

XXXIV. Quippe ob hunc fucceffum fenatus cenfuerat, ut C. Marius, Q. Cæpio Rutilianum exercitum æquato imperio dividerent. Inflatus his Patrum judiciis Cæpio, quod unico hactenus credito duci comparatum fe putabat, temerarius factus, præclara initia foedo exitu corrupit. Namque Pompædius Silo, ferociam juvenis in occafionem fuam verfurus, acceffit ad eum, poenitentia actorum fimulata; quoque magis incautum falleret, duos pueros prætextatos adduxit, cum magno, ut videbatur, auri argentique pondere.

XXXV. Nam plumbeas ille maffas bracteolis melioris. metalli obduxerat. pueri quoque fervilis generis erant: ipfe filios fuos ferebat. Hæc, inquit, adduxi, Q. Cæpio, fidei mea pignora: fimul, ut adverfus iram popularium, fpem generis, & partem fortunarum in tuto haberem. Simul enim palam fiet, me fugiffe, fatis fcio, non temperaturos veteres focios, quin, fi poffint, in me meorumque corpora exquifitiffimo cruciatu defæviant.

XXXVI. Quanto enim plus in meo ductu fpei habuerunt, tanto acriori dolore exardefcent: ereptumque a me interpretabuntur, quidquid per me fperaverant adipifci poffe. Sed nimi

§ XXXIII. Liv. Epit. Appian.

1