genus. Eodem versi elephanti, qui primo impetu turbaverant antesignanos et iam signa moverant loco; deinde, crescente 11 certamine et clamore, impotentius iam regi et inter duas acies versari, velut incerti, quorum essent, haud dissimiliter navibus sine gubernaculo vagis. Claudius „Quid ergo præci- 12 piti cursu tam longum iter emensi sumus?" clamitans militibus, quum in adversum collem frustra signa erigere conatus esset, postquam ea regione penetrari ad hostem non videbat 13 posse, cohortes aliquot subductas e dextro cornu, ubi stationem magis segnem quam pugnam futuram cernebat, post aciem circumducit, et non hostibus modo, sed etiam suis inopinantibus 14 in sinistrum1) hostium latus incurrit; tantaque celeritas fuit, ut, quum ostendissent se ab latere, mox in terga iam pugnarent. Ita ex omnibus partibus, ab fronte, ab latere, ab tergo, tru- 15 cidantur Hispani Liguresque; et ad Gallos iam cædes pervenerat. Ibi minimum certaminis fuit; nam et pars magna ab 16 signis aberant, nocte dilapsi stratique somno passim per agros, et qui aderant, itinere ac vigiliis fessi, intolerantissima laboris corpora, vix arma humeris gestabant; et iam diei medium 17 erat, sitisque et calor hiantes cædendos capiendosque affatim præbebat. Elephanti plures ab ipsis rectoribus quam ab 49 hoste interfecti. Fabrile scalprum cum malleo habebant; id, ubi sævire beluæ ac ruere in suos cœperant, magister inter aures positum, ipso in articulo, quo iungitur capiti cervix, quanto maximo poterat ictu, adigebat. Ea celerrima via mortis 2 in tantæ molis belua inventa erat, ubi regendi spem vicissent, primusque id Hasdrubal instituerat, dux quum sæpe alias memorabilis, tum illa præcipue pugna. Ille pugnantes hortando 3 pariterque obeundo pericula sustinuit; ille fessos abnuentesque tædio et labore nunc precando, nunc castigando accendit; ille fugientes revocavit omissamque pugnam aliquot locis restituit; postremo, quum haud dubie fortuna hostium esset, ne superstes 4 tanto exercitui suum nomen secuto esset, concitato equo se

1) Livius dextrum scribere debuit.

50

1

5

in cohortem Romanam immisit; ibi, ut patre Hamilcare et Hannibale fratre dignum erat, pugnans cecidit.

Nunquam eo bello una acie tantum hostium interfectum est, redditaque æqua Cannensi clades vel ducis vel exercitus 6 interitu videbatur. Quinquaginta sex millia hostium occisa, capta quinque millia et quadringenti; magna præda alia quum 7 omnis generis, tum auri etiam argentique; civium etiam Romanorum, qui capti apud hostes erant, supra tria millia capitum recepta. Id solatii fuit pro amissis eo prœlio militibus. Nam haudquaquam incruenta victoria fuit; octo ferme 8 millia Romanorum sociorumque occisa, adeoque etiam victores sanguinis cædisque ceperat satietas, ut postero die, quum esset nuntiatum Livio consuli, Gallos Cisalpinos Liguresque, qui aut prœlio non affuissent aut inter cædem effugissent, uno agmine abire sine certo duce, sine signis, sine ordine ullo 9 aut imperio; posse, si una equitum ala mittatur, omnes deleri, "Quin supersint" inquit „aliqui nuntii et hostium cladis et nostræ virtutis."

Nero ea nocte, quæ secuta est pugnam, profectus citatiore, quam inde venerat, agmine, die sexto ad stativa sua atque 2 ad hostem pervenit. Iter eius frequentia minore, quia nemo præcesserat nuntius, lætitia vero tanta, vix ut compotes men3 tium præ gaudio essent, celebratum est. Nam Romæ neuter animi habitus satis dici enarrarique potest, nec quo incerta exspectatione eventus civitas fuerat, nec quo victoriæ famam 4 accepit. Nunquam per omnes dies, ex quo Claudium consulem profectum fama attulit, ab orto sole ad occidentem aut senator quisquam a curia atque ab magistratibus abscessit 5 aut populus e foro; matronæ, quia nihil in ipsis opis erat, in preces obtestationesque versæ, per omnia delubra vagæ sup6 pliciis votisque fatigare deos. Tam sollicitæ ac suspensæ civitati fama incerta primo accidit, duos Narnienses equites in castra, quæ in faucibus Umbriæ opposita erant, venisse ex 7 prœlio nuntiantes casos hostes. Et primo magis auribus quam animis id acceptum erat, ut maius latiusque, quam

9

quod mente capere aut satis credere possent; et ipsa celeritas fidem impediebat, quod biduo ante pugnatum dicebatur. Litteræ deinde ab L. Manlio Acidino missæ ex castris affe- 8 runtur de Narniensium equitum adventu. Hæ litteræ per forum ad tribunal prætoris late senatum curia exciverunt; tantoque certamine ac tumultu populi ad fores curiæ concursum est, ut adire nuntius non posset, sed traheretur a percontantibus vociferantibusque, ut in rostris prius quam in senatu litteræ recitarentur. Tandem summoti et coerciti a magistratibus, 10 dispensarique lætitia inter impotentes eius animos potuit. In 11 senatu primum, deinde in contione litteræ recitatæ sunt; et pro cuiusque ingenio aliis iam certum gaudium, aliis nulla ante futura fides erat, quam legatos consulumve litteras audissent. Ipsos deinde appropinquare legatos allatum est. Tum enimvero omnis ætas currere obvii, primus quisque oculis auribusque haurire tantum gaudium cupientes. Ad Mulvium usque pon- 2 tem continens agmen pervenit. Legati (erant L. Veturius 3 Philo, P. Licinius Varus, Q. Cæcilius Metellus) circumfusi omnis generis hominum frequentia in forum pervenerunt, quum 4 alii ipsos, alii comites eorum, quæ acta essent, percontarentur; et ut quisque audierat, exercitum hostium imperatoremque occisum, legiones Romanas incolumes, salvos consules esse, extemplo aliis porro impertiebant gaudium suum. Quum 5 ægre in curiam perventum esset, multo ægrius summota turba, ne patribus misceretur, litteræ in senatu recitatæ sunt. Inde 6 traducti in contionem legati. L. Veturius, litteris recitatis, ipse planius omnia, quæ acta erant, exposuit cum ingenti assensu, postremo etiam clamore universæ contionis, quum vix gaudium animis caperent. Discursum inde ab aliis circa 7 templa deum, ut grates agerent, ab aliis domos, ut coniugibus liberisque tam lætum nuntium impertirent. Senatus, quod M. 8 Livius et C. Claudius consules incolumi exercitu ducem hostium legionesque occidissent, supplicationem in triduum decrevit. Eam supplicationem C. Hostilius prætor pro contione edixit, celebrataque a viris feminisque est. Omnia templa per totum triduum 9

51

æqualem turbam habuere, quum matronæ amplissima veste cum liberis, perinde ac si debellatum foret, omni solutæ metu deis 10 immortalibus grates agerent. Statum quoque civitatis ea victoria movit, ut iam inde haud secus quam in pace res inter se contrahere vendendo, emendo, mutuum dando argentum creditumque solvendo auderent,

11

C. Claudius consul quum in castra redisset, caput Hasdrubalis, quod servatum cum cura attulerat, proiici ante hostium stationes, captivosque Afros vinctos, ut erant, ostendi, duos etiam ex iis solutos ire ad Hannibalem et expromere, 12 quæ acta essent, iussit. Hannibal, tanto simul publico familiarique ictus luctu, agnoscere se fortunam Carthaginis fertur 13 dixisse; castrisque inde motis, ut omnia auxilia, quæ diffusa latius tueri non poterat, in extremum Italiæ angulum Bruttios contraheret, et Metapontinos, civitatem universam, excitos sedibus suis, et Lucanorum qui suæ dicionis erant, in Bruttium agrum traduxit.

Quum

Liber XXVIII.

uum transitu Hasdrubalis, quantum in Italiam declinaverat belli, tantum levatæ Hispaniæ viderentur, renatum ibi subito par priori bellum est. Hispanias ea tempestate sic habebant 2 Romani Ponique: Hasdrubal Gisgonis filius ad Oceanum penitus Gadesque concesserat; nostri maris ora omnisque 3 ferme Hispania, qua in orientem vergit, Scipionis ac Romanæ dicionis erat. Novus imperator Hanno, in locum Barcini 4 Hasdrubalis novo cum exercitu ex Africa transgressus Magonique iunctus, quum in Celtiberia, quæ media inter duo maria est, brevi magnum hominum numerum armasset, Scipio 5 adversus eum M. Silanum cum decem haud plus millibus militum, equitibus quingentis misit. Silanus quantis maximis 6 potuit itineribus (impediebant autem et asperitates viarum et angustiæ saltibus crebris, ut pleraque Hispaniæ sunt, inclusæ), tamen non solum nuntios, sed etiam famam adventus sui prægressus, ducibus indidem ex Celtiberia transfugis ad hostem pervenit. Eisdem auctoribus compertum est, quum decem 7 circiter millia ab hoste abessent, bina castra circa viam, qua irent, esse; læva Celtiberos, novum exercitum, supra novem millia hominum, dextra Punica tenere castra; ea stationibus, 8 vigiliis, omni iusta militari custodia tuta et firma esse, illa altera soluta neglectaque, ut barbarorum et tironum et minus