iussit: venisse eos in populi Romani potestatem, qui bene- 8 ficio quam metu obligare homines malit exterasque gentes fide ac societate iunctas habere quam tristi subiectas servitio. Deinde, acceptis nominibus civitatium, recensuit captivos, 9 quot cuiusque populi essent, et nuntios domum misit, ut ad suos quisque recipiendos veniret. Si quarum forte civitatium 10 legati aderant, eis præsentibus suos restituit; ceterorum curam benigne tuendorum C. Flaminio quæstori attribuit. Inter hæc e media turba obsidum mulier magno natu, Man- 11 donii uxor, qui frater Indibilis, Ilergetum reguli, erat, flens ad pedes imperatoris procubuit obtestarique cœpit, ut curam cultumque feminarum impensius custodibus commendaret. Quum Scipio nihil defuturum iis profecto diceret, tum rursus 12 mulier „Haud magni ista facimus" inquit; „,quid enim huic fortunæ non satis est? Alia me cura ætatem harum intuentem (nam ipsa iam extra periculum iniuriæ muliebris sum) stimulat." Et ætate et forma florentes circa eam Indibilis 13 filiæ erant aliæque nobilitate pari, quæ omnes eam pro parente colebant. Tum Scipio „Meæ populique Romani disci- 14 plinæ causa facerem" inquit, „ne quid, quod sanctum usquam esset, apud nos violaretur; nunc ut id curem impensius, 15 vestra quoque virtus dignitasque facit, quæ ne in malis quidem oblitæ decoris matronalis estis." Spectatæ deinde inte- 16 gritatis viro tradidit eas, tuerique haud secus verecunde ac modeste quam hospitum coniuges ac matres iussit.

Captiva deinde a, militibus adducitur ad eum adulta virgo, adeo eximia forma, ut, quacunque incedebat, converteret omnium oculos. Scipio percontatus patriam parentes- 2 que, inter cetera accepit, desponsam eam principi Celtiberorum; adolescenti Aluccio nomen erat. Extemplo igitur 3 parentibus sponsoque ab domo accitis, quum interim audiret, deperire eum sponsæ amore, ubi primum venit, accuratiore eum sermone quam parentes alloquitur. „Iuvenis" inquit 4 „iuvenem appello, quo minor sit inter nos huius sermonis verecundia. Ego, quum sponsa tua capta a militibus nostris

50

51

5 ad me ducta esset, audiremque tibi eam cordi esse, et forma faceret fidem, quia ipse, si frui liceret ludo ætatis, præsertim in recto et legitimo amore, et non res publica animum nostrum occupasset, veniam mihi dari sponsam impensius amanti 6 vellem, tuo, cuius possum, amori faveo. Fuit sponsa tua apud me eadem, qua apud soceros tuos parentesque suos, verecundia; servata tibi est, ut inviolatum et dignum me 7 teque dari tibi donum posset. Hanc mercedem unam pro eo munere paciscor: amicus populo Romano sis et, si me virum bonum credis esse, quales patrem patruumque meum iam ante hæ gentes norant, scias, multos nostri similes in civitate 8 Romana esse, nec ullum in terris hodie populum dici posse, quem minus tibi hostem tuisque esse velis aut amicum malis." 9 Quum adolescens, simul pudore et gaudio perfusus, dextram Scipionis tenens deos omnes invocaret ad gratiam illi pro se referendam, quoniam sibi nequaquam satis facultatis pro suo animo atque illius erga se merito esset, parentes inde cog10 natique virginis appellati; qui, quoniam gratis sibi redderetur virgo, ad quam redimendam satis magnum attulissent auri 11 pondus, orare Scipionem, ut id ab se donum acciperet, cœperunt, haud minorem eius rei apud se gratiam futuram esse 12 affirmantes, quam redditæ inviolatæ foret virginis. Scipio, quando tanto opere peterent, accepturum se pollicitus, poni ante pedes iussit, vocatoque ad se Aluccio „Super dotem" inquit, quam accepturus a socero es, hæc tibi a me dotalia 13 dona accedent"; aurumque tollere ac sibi habere iussit. His lætus donis honoribusque dimissus domum implevit populares laudibus meritis Scipionis: venisse dis simillimum iuvenem, vincentem omnia quum armis, tum benignitate ac beneficiis. 14 Itaque, dilectu clientium habito, cum delectis mille et quadringentis equitibus intra paucos dies ad Scipionem revertit.

Scipio retentum secum Lælium, dum captivos obsidesque 2 et prædam ex consilio eius disponeret, satis omnibus compositis, data quinquereme e captivis atque Magone et quindecim fere senatoribus, qui simul cum eo capti erant, in navem

impositis, nuntium victoriæ Romam mittit. Ipse paucos dies, 3 quibus morari Carthagine statuerat, exercendis navalibus pedestribusque copiis absumpsit. Primo die legiones in armis 4 quattuor millium spatio decurrerunt; secundo die arma curare et tergere ante tentoria iussi; tertio die rudibus inter se in modum iustæ pugnæ concurrerunt præpilatisque missilibus iaculati sunt; quarto die quies data; quinto iterum in armis decursum est. Hunc ordinem laboris quietisque, quoad Car- 5 thagine morati sunt, servarunt. Remigium classicique milites, 6 tranquillo in altum evecti, agilitatem navium simulacris navalis pugnæ experiebantur. Hæc extra urbem terra marique corpora 7 simul animosque ad bellum acuebant; urbs ipsa strepebat apparatu belli, fabris omnium generum in publica officina inclusis. Dux cuncta pari cura obibat; nunc in classe ac navali 8 erat, nunc cum legionibus decurrebat; nunc operibus adspiciendis tempus dabat, quæque in officinis quæque in armamentario ac navalibus fabrorum multitudo plurima in singulos dies certamine ingenti faciebat. His ita inchoatis refectisque, quæ 9 quassata erant muri, dispositisque præsidiis ad custodiam urbis, Tarraconem est profectus, a multis legationibus protinus in via aditus, quas partim dato responso ex itinere dimisit, 10 partim distulit Tarraconem, quo omnibus novis veteribusque sociis edixerat conventum. Et cuncti fere, qui cis Hiberum 11 incolunt populi, multi etiam ulterioris provinciæ convenerunt. Carthaginiensium duces primo ex industria famam captæ Carthaginis compresserunt; deinde, ut clarior res erat, quam ut tegi ac dissimulari posset, elevabant verbis: necopinato ad- 12 ventu ac prope furto unius diei urbem unam Hispaniæ interceptam; cuius rei tam parvæ præmio elatum insolentem iuvenem immodico gaudio speciem magnæ victoriæ imposuisse; at ubi appropinquare tres duces, tres victores hostium exer- 13 citus audisset, occursuram ei extemplo domesticorum funerum memoriam. Hæc in vulgus iactabant, haudquaquam ipsi ignari, 14 quantum sibi ad omnia virium Carthagine amissa decessisset.

Liber XXVII.

Hic status rerum in Hispania erat. In Italia consul Marcellus,

Salapia per proditionem recepta, Marmoreas et Meles de 2 Samnitibus vi cepit. Ad tria millia militum ibi Hannibalis, quæ præsidii causa relicta erant, oppressa; præda (et aliquantum eius fuit) militi concessa. Tritici quoque ducenta quadraginta millia modium et centum decem millia hordei inventa. 3 Ceterum nequaquam inde tantum gaudium fuit, quanta clades intra paucos dies accepta est haud procul Herdonea urbe. 4 Castra ibi Cn. Fulvius proconsul habebat spe recipiendæ Herdoneæ, quæ post Cannensem cladem ab Romanis defecerat, 5 nec loco satis tuto posita nec præsidiis firmata. Negligentiam insitam ingenio ducis augebat spes ea, quod labare iis adversus Pœnum fidem senserat, postquam Salapia amissa excessisse 6 iis locis in Bruttios Hannibalem auditum est. Ea omnia ab Herdonea per occultos nuntios delata Hannibali simul curam sociæ retinendæ urbis et spem fecere incautum hostem aggrediendi. Exercitu expedito, ita ut famam prope præveniret, magnis itineribus ad Herdoneam contendit, et quo plus terroris 7 hosti obiiceret, acie instructa accessit. Par audacia Romanus, consilio et viribus impar, copiis raptim eductis conflixit. 8 Quinta legio et sinistra ala acriter pugnam inierunt; ceterum

Hannibal, signo equitibus dato, ut, quum pedestres acies

occupassent præsenti certamine oculos animosque, circumvecti pars castra hostium, pars terga trepidantium invaderent, ipse 9 in Fulviis similitudinem nominis, quia Cn. Fulvium prætorem biennio ante in iisdem devicerat locis, increpans, similem eventum pugnæ fore affirmabat. Neque ea spes vana fuit. 10 Nam quum cominus acie et peditum certamine multi cecidissent Romanorum, starent tamen ordines signaque, equestris 11 tumultus a tergo, simul a castris clamor hostilis auditus sextam [ante] legionem, quæ in secunda acie posita prior ab Numidis. turbata est, quintam deinde atque eos, qui ad prima signa erant, avertit; pars in fugam effusi, pars in medio cæsi, ubi et ipse 12 Cn. Fulvius cum undecim tribunis militum cecidit. Romanorum 13 sociorumque quot cæsa in eo prælio millia sint, quis pro certo affirmet, quum alibi tredecim millia, alibi haud plus quam septem inveniam? Castris prædaque victor potitur. 14 Herdoneam quia et defecturam fuisse ad Romanos comperit, nec mansuram in fide, si inde abscessisset, multitudine omni Metapontum ac Thurios traducta, incendit; occidit principes, qui cum Fulvio colloquia occulta habuisse conperti sunt. Romani, qui ex tanta clade evaserant, diversis itineribus 15 semermes ad Marcellum consulem in Samnium perfugerunt.

Marcellus nihil admodum tanta clade territus litteras 2 Romam ad senatum de duce et exercitu ad Herdoneam amisso scribit: ceterum eundem se, qui post Cannensem pugnam fero- 2 cem victoria Hannibalem contuderit, ire adversus eum, brevem illi lætitiam, qua exsultet, facturum. Et Romæ quidem quum 3 luctus ingens ex præterito, tum timor in futurum erat. Consul ex Samnio in Lucanos transgressus ad Numistronem 4 in conspectu Hannibalis loco plano, quum Poenus collem teneret, posuit castra. Addidit et aliam fidentis speciem, 5 quod prior in aciem eduxit; nec detrectavit Hannibal, ut signa portis efferri vidit. Ita tamen aciem instruxerunt, ut Poenus dextrum cornu in collem erigeret, Romani sinistrum ad oppidum applicarent. Ab hora tertia quum ad noctem 6 pugnam extendissent, fessæque pugnando primæ acies essent,