namque clangore eorum, alarumque crepitu excitus M. Manlius, qui triennio ante conful fuerat, vir bello egregius, armis arreptis fimul ad arma ceteros ciens vadit ; &, dum ceteri trepidant, Gallum, qui jam in fummo conftiterat, umbone ictum deturbat. cujus cafus prolapfi quum proximos fterneret, trepidantes alios, armifque omiffis, faxa, quibus adhærebant, manibus amplexos trucidat. jamque & alii congregati telis miffilibufque faxis proturbare hoftes, ruinaque tota prolapfa acies in præceps deferri. fedato deinde tumultu, reliquum noctis (quantum in turbatis mentibus poterat, quum præteritum quoque periculum follicitaret). quieti datum eft. Luce orta, vocatis claffico ad concilium militibus ad tribunos, quum & rectè & perperam facto pretium deberetur; Manlius primùm ob virtutem laudatus donatusque, non ab tribunis folùm militum, fed confenfu etiam militari: cui univerfi felibras farris, & quartarios vini, ad ædes ejus, quæ in arce erant, contulerunt; rem dictu parvam, ceterùm inopia fecerat eam argumentum ingens caritatis: quum fe quifque vitu fuo fraudans, detractum corpori atque ufibus neceffariis ad honorem unius viri conferret. Tum vigiles ejus loci, qua fefellerat afcendens hoftis, citati: & quum in omnes more militari se animadverfurum Q. Sulpicius tribunus militum pronunciâffet, confentiente clamore militum, in unum vigilem conjicientium culpam, deterritus, à ceteris abftinuit reum haud dubium ejus noxæ, approbantibus cunctis, de faxo dejecit. Inde intentiores utrimque cuftodia effe; & apud Gallos, quia vul : gatum gatum erat, inter Vejos Romamque nuncios commeare; & apud Romanos, ab nocturni periculi memoria. XLVIII. Sed ante omnia obfidionis bellique mala, fames utrimque exercitum urgebat: Gallos peftilentia etiam, cum loco jacente inter tumulos caftra habentes, tum ab incendiis torrido & vaporis pleno, cineremque non pulverem modò ferente, quum quid venti motum effet. quorum intolerantilima gens, humorique ac frigori affueta; quum æftu & angore vexati, vulgatis velut in pecua morbis, morerentur; jam pigritia fingulos fepeliendi promifcuè acervatos cumulos hominum ure bant: buftorumque inde Gallicorum nomine infignem locum fecere. Induciæ deinde cum Romanis factæ, & colloquia permiffu imperatorum habita in quibus quum identidem Galli famem objicerent, eaque neceffitate ad deditionem voca rent, dicitur avertendæ ejus opinionis cauffa multis locis panis de Capitolio jactatus effe in hoftium ftationes. Sed jam neque diffimulari, neque ferri ultra fames poterat. Itaque dum dictator deletum per fe Ardeæ habet, magiftrum equitum L. Valerium à Vejis abducere exercitum jubet; parat inftruitque quibus haud impar adoriatur hoftes: interim Capitolinus exercitus ftationibus vigiliifque feffus, fuperatis tamen humanis omnibus malis, quum famem unam natura vinci non fineret, diem de die profpectans, ecquod auxilium ab dictatore appareret, poftremò fpe quoque jam, non folùm cibo deficiente, & quum ftationes procederent, prope obruentibus infirmum corpus armis, vel dedi, vel redimi fe, quacumque pactione pofVOL. I. T fent, fent, juffit; jactantibus non obfcurè Gallis, haud ( magna mercede fe adduci poffe ut obfidionem relinquant. Tum fenatus habitus, tribunifque militum negotium datum ut pacifcerentur. Inde inter Q. Sulpicium tribunum militum, & Brennum regulum Gallorum colloquio tranfacta res eft, & mille pondo auri pretium populi gentibus mox imperaturi factum. Rei fodiffiæ per fe adjecta indignitas eft. pondera ab Gallis allata iniqua, &, tribuno recufante, additus ab infolente Gallo ponderi gladius: auditaque intoleranda Romanis vox, Va victis esse. XLIX. Sed Diique & homines prohibuere redemptos vivere Romanos. nam forte quadam, prius quàm infanda merces perficeretur, per altercationem nondum omni auro appenfo, dictator intervenit auferrique aurum de medio, & Gallos fummoveri jubet. Quum illi renitentes pactos dicerent fefe, negat eam pactionem ratam effe, quæ, poftquam ipfe dictator creatus effet, injuffu fuo ab inferioris juris magiftratu facta effet: denunciatque Gallis, ut fe ad proelium expediant fuos in acervum conjicere farcinas, & arma aptare, ferroque non auro recuperare patriam jubet, in confpectu habentes fana Deum, & conjuges, & liberos, & folum patriæ deforme belli malis, & omnia quæ defendi repetique & ulcifci fas fit. Inftruit deinde aciem, ut loci natura patiebatur, in femirutæ folo urbis, & natura inæquali ; & omnia, quæ arte belli fecunda fuis eligi præpararive poterant, providit. Galli nova re trepidi arma capiunt, iraque magis quàm confilio in Romanos incurrunt. Jam verterat fortuna: jam Deorum opes humanaque confilia rem Romanam adjuva adjuvabant. igitur primo concurfu haud majore momento fufi Galli funt, quàm ad Alliam vicerant. Juftiore altero deinde proelio ad octavum lapidem Gabina via, quo fe ex fuga contulerant, ejufdem ductu aufpicioque Camilli vincuntur. Ibi cædes omnia obtinuit. caftra capiuntur, & ne nuncius quidem cladis relictus. Dictator, recuperata ex hoftibus patria, triumphans in urbem redit: interque jocos militares, quos inconditos jaciunt, Romulus, ac parens patriæ, conditorque alter urbis, haud vanis laudibus, appellatur. Seryatam deinde bello patriam iterum in pace haud dubiè fervavit, quùm prohibuit migrari Vejos, & tribunis rem intentius agentibus poft incenfam urbem, & per fe inclinata magis plebe ad id confilium. eaque cauffa fuit non abdicandæ poft triumphum dictaturæ, fenatu obfecrante, ne rempublicam in incerto relinqueret ftatu. L. Omnium primum, ut erat diligentiffimus religionum cultor, quæ ad Deos immortales pertinebant, retulit: & fenatufconfultum facit, Fana omnia, quòd ea hoftes poffediffent, reftituerentur, terminarentur, expiarenturque, expiatioque eorum in libris per duumviros quæreretur : cum Caretibus publicè hofpitium fieret, quòd facra populi Romani ac facerdotes recepiffent, beneficioque ejus populi non intermiffus honos Deum immortalium effet: ludi Capitolini fierent, quòd Jupiter optimus maximus fuam fedem atque arcem populi Romani in re trepida tutatus effet collegiumque ad eam rem M. Furius dictator conftitueret, ex iis qui in Capitolio atque arce habitarent. Expiandæ etiam vocis nocturnæ, quæ nuncia cladis ante bellum Gallicum audita neglectaque T 2 glectaque effet, mentio illata, juffumque templum in Nova via Ajo Locutio fieri. Aurum, quod Gallis ereptum erat, quodque ex aliis templis inter trepidationem in Jovis cellam collatum, quum, in quæ referri oporteret, confufa memoria effet, facrum omne judicatum, & fub Jovis fella poni juffum. Jam ante in eo religio civitatis apparuerat, quòd, quum in publico deeffet aurum, ex quo fumma pactæ mercedis Gallis confieret, à matronis collatum acceperant, ut facro auro abstineretur. Matronis gratiæ actæ, honosque additus, ut earum, ficut virorum, poft mortem folennis laudatio effet. His peractis, quæ ad Deos pertine bant, quæque per fenatum agi poterant; tum demum, agitantibus tribunis plebem affiduis concionibus, ut, relictis ruinis, in urbem paratam Vejos tranfmigrarent; in concionem, univerfo fenatu profequente, afcendit, atque ita verba fecit : LI. Adeò mihi acerba funt, Quirites, contentiones cum tribunis plebis, ut nec triftiffimi exfilii folatium aliud habuerim, quoad Ardea vixi, quàm quòd procul ab his certaminibus eram ; & ob eadem hae, non, nifi me fenatufconfulto populique juffu revocaretis, rediturus unquam fuerim. Nec nunc me, ut redirem, mea voluntas mutata, fed veftra fortuna perpulit. quippe ut in fua fede maneret patria, id agebatur; non ut ego utique in patria effem. & nunc quiefcerem & tacerem libenter, nifi hac quoque pro patria dimicatio effet: cui deeffe quoad vita fuppetat, aliis turpe, Camillo etiam nefas eft. Quid enim repetiimus? quid obfeffam ex boftium manibus eripuimus, fi recuperatam ipfi deferimus? & quum victoribus Gallis, capta tota urbe, |