tamen in re tam clara nominum error manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. auctores utroque trahunt; plures

tamen invenio, qui Romanos Horatios vocent; hos ut sequar, 2 inclinat animus. cum trigeminis agunt reges, ut pro sua quis

que patria dimicent ferro: ibi imperium fore, unde victoria 5 3 fuerit. nihil recusatur. tempus et locus convenit. priusquam

dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuius populi cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona pace imperitaret.

Foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia 10 4 fiunt. tum ita factum accepimus, nec ullius vetustior foederis

memoria est. fetialis regem Tullum ita rogavit: „iubesne me,

rex, cum patre patrato populi Albani foedus ferire ?“ iubente 5 rege , sagmina“ inquit, , te, rex, posco.“ rex ait „tollito.“

fetialis ex arce graminis herbam puram attulit. postea regem 15 ita rogavit: rex, facisne me tu regium nuntium populi Romani Quiritium, vasa comitesque meos?“ rex respondit: „quod sine

fraude mea populique Romani Quiritium fiat, facio.“ fetialis 6 erat M. Valerius. is patrem patratum Spurium Fusium fecit

verbena caput capillosque tangens. pater patratus ad ius 20 iuriandum patrandum, id est sanciendum fit, multisque id

verbis, quae longo effata carmine non operae est referre, peragit. 7 legibus deinde recitatis, „audi“ inquit, „Iuppiter, audi, pater

gestellt ist. – 1. nominum error, Un- lung, wie es scheint, jeder Fetialis Ungewissheit in Bezug auf die durch eine bestimmte Ceremonie Namen der Helden. In den Dril- zum pater patratus gemacht werlingsbrüdern sind wahrscheinlich den. Die Functionen des p. p. sind die drei Stämme symbolisch darge- 1. Eidesleistung beim Bündniss, stellt, aus welchen der römische u. 2. die Dedition von Personen, welvielleicht auch der albanische Staat che gegen das ius fetiale gehandelt bestand. — 5. unde fuerit: Vgl. stare haben, wie z. B. des Mancinus an ab aliquo neben cum aliquo.-8.cuius die Numantiner (Cic. de Or. I § 181,

utrius. 9. cum bona pace : sine II § 137). Der pater patratus ist dolo malo. 12. Fetialis: die Auf- wohl der mit der höchsten forderung zur Sühne oder die Lei- Vollmacht (potestas) versehene stung derselben, die Ankündigung Fetiale. Vgl. Marq. IV, 383, sq. des Krieges, wenn sie nicht geleistet 14. sagmina: utroque nomine (sagm. et wird, u. die Abschliessung eines verbena) idem significatur h. e. grafoedus waren mit genau vorge- men ex arce (Capitol.) cum sua schriebenen Ceremonien ver- terra evolsum; ac semper unus e bunden, deren Ausübung einem legatis verbenarius vocabatur. eigenen Priestercollegium (später Plinius.--17. vasa: die sagmina z. B. aus 20 Mitgliedern), den Fetiales und der silex. 17. quod, soweit. (von fari – Sprechen) übertragen 18. sine fraude mea=ohne Schaden war und deren Ritual eine eigene für mich etc. — 20. tangens, indem er Disciplin, das ius fetiale bildete. ihn damit zu seiner Mission weiht. Der pater patratus war in den mei- 21. patrandum, der beauftra sten Fällen der Vorstand (magister) Priester heisst pater, insofern er den des Collegiums, es konnte aber auch als Familie gedachten Staat verzum Zweck einer bestimmten Hand- tritt, und patratus, weil er weder

patrate populi Albani, audi tu, populus Albanus: ut illa palam prima postrema ex illis tabulis cerave recitata sunt sine dolo malo, utique ea hic hodie rectissime intellecta sunt, illis legibus populus Romanus prior non deficiet. si prior defexit publico 8

. 5 consilio dolo malo, tum illo die, Diespiter, populum Romanum

sic ferito, ut ego hunc porcum hic hodie feriam, tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque.“ id ubi dixit, 9 porcum saxo silice percussit. sua item carmina Albani suumque ius iurandum per suum dictatorem

suosque sacerdotes 10 peregerunt.

XXV. Foedere icto trigemini sicut convenerat arma capiunt. 1 armati cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios patriam ac parentes, quidquid civium domi, quidquid in exercitu sit,

illorum tunc arma, illorum intueri manus, feroces et suopte 15 ingenio et pleni: adhortantium vocibus in medium inter duas

acies procedunt. consederant utrimque pro castris duo exer- 2 citus periculi magis praesentis quam curae expertes: quippe imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna

positum. itaque ergo erecti suspensique in minime gratum 20 spectaculum animos intendunt. datur signum, infestisque 3

armis, velut acies, terni iuvenes magnorum exercituum animos gerentes concurrunt. nec his nec illis periculum suum, publicum imperium servitiumque obversatur animo futuraque ea

deinde patriae fortuna, quam ipsi fecissent. ut primo statim 4 26 concursu increpuere arma micantesque fulsere gladii, horror

ingens spectantis perstringit, et neutro inclinata spe torpebat vox spiritusque. consertis deinde manibus cum iam non motus 5 tantum corporum agitatioque anceps telorum armorumque, sed

vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani super 30 alium alius vulneratis tribus Albanis expirantes corruerunt.

ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus exercitus, 6 Romanas legiones iam spes tota, nondum tamen cura deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii circumsteterant. forte is integer fuit, ut universis solus nequaquam par, sic 7

natura noch iure pater reip. ist, sondern nur für eine bestimmte Aufgabe dazu geweiht ist. 1. illa i. e. die eben verlesenen Bedingungen. 3. utique et uti. 4. defexit=defecerit, facit (fac-sit) fecerit, cf. Zumpt. $ 161. – 5. tum

illo die correspondirt dem folgenden hic hodie. 6. ut ego-feriam, cf. Hom., I. r. 300. 9. sacerdotes

19. itaque ergo: letzteres in seiner Grundbedeutung = Foyo, cf.

šQym 39, 25, 11 19. erecti suspensique, voll gespannter Erwartung. 22. publicum, nur ihres Staates (Sieg u. Niederlage), Herrschaft u. Dienstbarkeit. 23. futuraque=und der Gedanke, dass etc.— 26. torpebat, waren alle in lautloser, ja athemloser Spannung; jeder Laut, jeder Athemzug schien erstorben.

adversus singulos ferox. ergo ut segregaret pugnam eorum,

capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere ad8 fectum corpus sineret. iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi

pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt magnis inter

vallis sequentes, unum haud procul ab sese abesse. in eum 5 9 magno impetu rediit; et dum Albanus exercitus inclamat Cu

riatiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius caeso hoste victor secundam pugnam petebat. tunc clamore, qualis ex insperato

faventium solet, Romani adiuvant militem suum, et ille defungi 10 proelio festinat. prius itaque quam alter, qui nec procul aberat, 10 11 consequi posset, et alterum Curiatium conficit. iamque aequato

Marte singuli supererant, sed nec spe nec viribus pares. alterum intactum ferro corpus et geminata victoria ferocem in certamen tertium dabat, alter fessum vulnere, fessum cursu

trahens corpus, victusque fratrum ante se strage victori obicitur 15 12 hosti. nec illud proelium fuit. Romanus exultans ,,duos" in

quit , fratrum Manibus dedi, tertium causae belli huiusce, ut

Romanus Albano imperet, dabo.“ male sustinenti arma gla13 dium superne iugulo defigit, iacentem spoliat. Romani ovantes

ac gratulantes Horatium accipiunt eo maiore cum gaudio, quo 20 prope metum res fuerat. ad sepulturam inde suorum nequa

quam paribus animis vertuntur, quippe imperio alteri aucti, 14 alteri dicionis alienae facti. sepulcra extant quo quisque loco

cecidit, duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam versus, sed distantia locis, ut et pugnatum est.

XXVI. Priusquam inde digrederentur, roganti Mettio, ex foedere icto quid imperaret, imperat Tullus, uti iuventutem in armis habeat, usurum se eorum opera, si bellum cum Veientibus foret. ita exercitus inde domos abducti.

Princeps Horatius ibat trigemina spolia prae se gerens. 30 2 cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia

ante portam Capenam fuit; cognitoque super umeros fratris

paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et fle3 biliter nomine sponsum mortuum appellat. movet feroci iuveni

animum conploratio sororis in victoria sua tantoque gaudio 35 publico. stricto itaque gladio simul verbis increpans transfigit

25

1

ac paene sollicita (metuenda) res fuerat.

- aber. 5. sequentes . . . abesse: Part. = Bild, Inf. =Factum. 8. ex insperato faventium: der Vergleich ist vielleicht von den Gladiatorenspielen hergenommen. — 10. nec procul=non procul. - 14. dabat

faciebat, reddebat, efficiebat etc. 17. fratrum ma us:

:: um die Manen seiner gefallenen Brüder zu sühnen. — 20. quo prope metum=quo deterior

31. soror virgo, vgl. filius adulescens. 32. Martial III, 47: Capena grandi porta qua pluit gutta, Horatiorum qua viret sacer campus. 3. paludamento: Kriegsgewand.

puellam. „abi hinc cum inmaturo amore ad sponsum“ inquit, 4 ,,oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriae. sic eat quaecumque Romana lugebit hostem.“ atrox visum id facinus 5

patribus plebique, sed recens meritum facto obstabat. tamen 5 raptus in ius. rex, ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus

iudicii ac secundum iudicium supplicii auctor esset, concilio populi advocato „duumviros“ inquit, „qui Horatio perduellionem iudicent secundum legem facio. lex horrendi carminis 6

“ erat: duumviri perduellionem iudicent. si a duumviris provo10 carit, provocatione certato. si vincent, caput obnubito, infelici

arbori reste suspendito, verberato vel intra pomerium vel extra pomerium. hac lege duumviri creati, qui se absolvere non 7 rebantur ea lege ne innoxium quidem posse, cum condemnassent,

tum alter ex eis „Publi Horati, tibi perduellionem iudico in15 quit. „lictor, conliga manus. accesserat lictor iniciebatque 8

laqueum. tum Horatius auctore Tullo, clemente legis interprete, „provoco“ inquit. itaque provocatione certatum ad populum est. moti homines sunt in eo iudicio maxime Publio 9

Horatio patre proclamante, se filiam iure caesam iudicare; ni 20 ita esset, patrio iure in filium animadversurum fuisse. orabat

deinde, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. inter haec senex iuvenem amplexus, 10 spolia Curiatiorum fixa eo loco, qui nunc Pila Horatia appellatur, ostentans, „huncine“ aiebat, quem modo decoratum

„ 25 ovantemque victoria incedentem vidistis, Quirites, eum sub furca

16

vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis, quod vix 11 Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent? i,

lictor, conliga manus, quae paulo ante armatae imperium populo Romano pepererunt. i, caput obnube liberatoris urbis huius; arbori infelici suspende, verbera vel intra pomerium, 5 modo inter illa pila et spolia hostium, vel extra pomerium, modo inter sepulcra Curiatiorum. quo enim ducere hunc iu

venem potestis, ubi non sua decora eum a tanta foeditate sup12 plicii vindicent?“ non tulit populus nec patris lacrimas nec

ipsius parem in omni periculo animum; absolveruntque ad- 10 miratione magis virtutis quam iure causae. itaque, ut caedes

manifesta aliquo tamen piaculo lueretur, imperatum patri, ut 13 filium expiaret pecunia publica is quibusdam piacularibus sa

crificiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, trans

misso per viam tigillo capite adoperto velut sub iugum misit 15 14 iuvenem. id hodie quoque publice semper refectum manet:

sororium tigillum vocant. Horatiae sepulcrum, quo loco corruerat icta, constructum est saxo quadrato.

XXIX. Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerent Romam. legiones deinde ductae ad 20 2 diruendam urbem, quae ubi intravere portas, non quidem fuit

tumultus ille nec pavor, qualis captarum esse urbium solet, cum effractis portis stratisve ariete muris aut arce vi capta clamor

hostiliset cursus per urbem armatorum omnia ferro flamma3 que miscet, sed silentium triste ac tacita maestitia ita defixit 25

omnium animos, ut prae metu obliti, quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiente consilio rogitantesque alii alios nunc

in liminibus starent, nunc errabundi domos suas ultimum illud 4 visuri pervagarentur. ut vero iam equitum clamor exire iu

bentium instabat, iam fragor tectorum quae dıruebantur ultimis 30

1

gestreckt wurde. — 6. inter illa pila: nicht zu verwechseln mit der Pila Horatia (einer Säule), cf. Dion. Hal. III, 22: η γωνιαία στυλίς, εφ' ής έκειτο τα σκυλα των Αλβανών τριδύμων. τα μεν ούν όπλα ηφάνισται διά μήκος χρόνου. τήν δ' επίκλησιν η στυλις έτι φυλάττει την αυτήν Ορατία καλουμένη πίλα.

vi 10. ipsius, des Angeklagten. 13. pecunia publica: denn durch Freisprechung des Schuldigen hatte das Volk sich zum Mitschuldigen der That gemacht, cf. Tac. XII., 8: addidit Claudius sacra ex legibus Tulli regis piaculaque apud lucum Dianae per pontifices danda.

Fidenae Mettius Fufetius mit dem Alban. Hülfsheer sich treulos erwies, liesz Tullus jenen hinrichten, dagegen das Alb. Volk siedelte er in Rom an: quod bonum faustum felixque siet populo R. ac mihi vobisque, Albani, populum omnem Albanum Romam traducere in animo est, civitatem dare plebi, primores in patres (Senat) legere, unam urbem, unam rem. p. facere, ut ex uno quondam in duos populos divisa Albana res est, sic nunc in unum redeat. 20. multitudinem, die waffenfähige Mannschaft Alba's war bereits in der Gewalt des Königs. 27. deficiente consilio, rathlos, und darum (que) einander fragend.-29. clamor — iu