summa imperii fuit. ii regem Celtico dabant. Ambigatus is 2 fuit, virtute fortunaque cum sua tum publica praepollens, quod in imperio eius Gallia adeo frugum hominumque fertilis fuit, ut abundans multitudo vix regi videretur posse. hic magno 3 5 natu ipse iam exonerare praegravante turba regnum cupiens Bellovesum ac Segovesum sororis filios, inpigros iuvenes, missurum se esse in quas dii dedissent auguriis sedes ostendit: quantum ipsi vellent numerum hominum excirent, ne qua gens 4 arcere advenientes posset. tum Segoveso sortibus dati Hercy10 nei saltus; Belloveso haud paulo laetiorem in Italiam viam di dabant. is, quod ceteris ex populis abundabat, Bituriges 5 Arvernos Aeduos Ambarros Carnutes Aulercos excivit. profectus ingentibus peditum equitumque copiis in Tricastinos venit. Alpes inde oppositae erant; quas inexsuperabiles visas 6 15 haud equidem miror nulladum via quod quidem continens memoria sit, nisi de Hercule fabulis credere libet superatas. ibi cum velut saeptos montium altitudo teneret Gallos, circum- 7 spectarentque, quanam per iuncta caelo iuga in alium orbem terrarum transirent, religio etiam tenuit, quod adlatum est ad20 venas quaerentes agrum ab Saluvium gente oppugnari. Massilienses erant ii, navibus a Phocaea profecti. id Galli fortunae 8 suae omen rati adiuvere, ut quem primum in terram egressi occupaverant locum patentibus silvis communirent. ipsi per g. I, 1: qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur. Griechisch Κελτοί und Γαλάται. 1. Celtico, Vgl. τὸ Κελτικόν = die Gesammtheit der Kelten, deren Verfassung damals noch eine monarchische war. 4. vix regi posse deutet auf den Grund, welchen Justin. XX, 5, 7 angibt: his autem Gallis causa in Italiam veniendi sedesque novas quaerendi intestina discordia et adsiduae domi dissensiones fuere. 7. auguriis, Die Druiden beobachteten den Flug und Gesang der Vögel. Es ist aber wohl auch an andere sortes zu denken. Just. XXIV, 4: augurandi studio Galli praeter ceteros callent. 9. Hercynei saltus] Von der Donau (Schwaben, Franken, Böhmen) bis nach Dacien. Caes. g. VI, 24: ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent. Itaque ea, quae fertilissima Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl. - Germaniae sunt, loca circum Her- 7 9 Taurinos saltusque +Alpis transcenderunt, fusisque acie Tuscis haud procul Ticino flumine, cum in quo consederant agrum Insubrium appellari audissent, cognominem Insubribus, pago Haeduorum, ibi omen sequentes loci condidere urbem, Mediolanium appellarunt. 1 5 XXXV. Alia subinde manus Cenomanorum Elitovio duce vestigia priorum secuta eodem saltu favente Belloveso cum transcendisset Alpes, ubi nunc Brixia ac Verona urbes sunt, locos tenuere, Libui considunt post hos Saluviique propter 2 antiquam gentem Laevos Ligures incolentes circa Ticinum am- 10 nem. Poenino deinde Boii Lingonesque transgressi, cum iam inter Padum atque Alpes omnia tenerentur, Pado ratibus traiecto non Etruscos modo sed etiam Umbros agro pellunt: intra Appenninum tamen sese tenuere. tum Senones recentissimi advenarum ab Utente flumine usque ad Aesim fines habuere. 15 hanc gentem Clusium Romamque inde venisse comperio; id parum certum est, solamne an ab omnibus Cisalpinorum Gallorum populis adiutam. 4 Clusini novo bello exterriti, cum multitudinem, cum fórmas hominum invisitatas cernerent et genus armorum, audi- 20 rentque saepe ab iis cis Padum ultraque legiones Etruscorum fusas, quamquam adversus Romanos nullum eis ius societatis erat, nisi quod Veientes consanguineos adversus populum Romanum non defendissent, legatos Romam, qui auxilium ab se5 natu peterent, misere. de auxilio nihil impetratum: legati M. 25 Fabi Ambusti filii missi, qui senatus populi Romani nomine agerent cum Gallis, ne, a quibus nullam iniuriam accepissent, socios populi Romani atque amicos oppugnarent. Romanis eos und das fremde Land erreichen werden. 1. Der Name des Alpenpasses ist in den Hdschr. verschrieben. Wegen per Taurinos sollte man Cottiae Alpis erwarten. Es ist nach der einsichtigen Ausführung von Wickham u. Cramer nicht daran zu zweifeln, dass der Zug des Bellovesus wie der des Hannibal nicht über die cottischen Alpen (Mont Genèvre) und durch das Gebiet der Tauriner, sondern über die Graischen (den kleinen St. Bernhard) und durch das der Salasser ging." Mommsen I, 331. 4. Mediolanium] Sonst Mediolanum. Der Name ist keltisch. 9. Libui] In der Gegend von Vercellae. Die Saluvii werden sonst in dieser Gegend Salassi genannt. 10. Die Laevi sind auch nach Plinius Ligurer. Polyb. II, 17: ta μὲν οὖν πρώτα καὶ περὶ τὰς ἀνατολὰς τοῦ Πάδου κείμενα Λάοι καὶ Λεβέκιοι, μετὰ δὲ τούτους Ἴσομβρες κατώκησαν, ὅ μέγιστον ἔθνος ἦν αὐτῶν· ἑξῆς δὲ τούτοις παρὰ τὸν ποταμὸν Γονομάνοι. 11. Poenino] Der Pass über den grossen Bernhard. 13. Umbros] In der Gegend zwischen dem Padus, dem Meer und dem Apenninus. Diese Gegend besetzen die Senones. 15. Utens, j. Montone. Aesis, j. Esino. 17. solamne, i. e. statuendum sit venisse an adiutam. 22. ius societatis, Bundesverhältniss. 28. socios p. R., obwohl kurz vorher dieses Verhältniss in Abrede gestellt ist. Klarer Diod. XIV, 113: nad öv dn χρόνον ὁ δῆμος ὁ τῶν Ῥωμαίων πρέσβεις ἀπέστειλεν εἰς Τυρρηνίαν τοὺς bello quoque, si res cogat, tuendos esse; sed melius visum bellum ipsum amoveri, si posset, et Gallos, novam gentem, pace potius cognosci quam armis. XXXVI. Mitis legatio, ni praeferoces legatos Gallisque 5 magis quam Romanis similes habuisset. quibus, postquam mandata ediderunt in concilio Gallorum, datur responsum: etsi no- 2 vum nomen audiant Romanorum, tamen credere viros fortes esse, quorum auxilium a Clusinis in re trepida sit inploratum. et quoniam legatione adversus se maluerint quam armis tueri 3 10 socios, ne se quidem pacem quam illi adferant aspernari, si Gallis egentibus agro, quem latius possideant quam colant Clusini, partem finium concedant: aliter pacem impetrari non posse. 4 et responsum coram Romanis accipere velle, et, si negetur ager, coram isdem Romanis dimicaturos, ut nuntiare domum 15 possent, quantum Galli virtute ceteros mortales praestarent. 5 quodnam id ius esset, agrum a possessoribus petere aut minari arma, Romanis quaerentibus, et quid in Etruria rei Gallis esset, cum illi se in armis ius ferre et omnia fortium virorum esse ferociter dicerent, accensis utrimque animis ad arma discurritur 20 et proelium conseritur. ibi, iam urgentibus Romanam urbem 6 fatis, legati contra ius gentium arma capiunt. nec id clam esse potuit, cum ante signa Etruscorum tres nobilissimi fortissimique Romanae iuventutis pugnarent: tantum eminebat peregrina virtus. quin etium Q. Fabius evectus extra aciem 7 25 equo ducem Gallorum ferociter in ipsa signa Etruscorum incursantem per latus transfixum hasta occidit; spoliaque eius legentem Galli agnovere, perque totam aciem Romanum legatum esse signum datum est. omissa inde in Clusinos ira receptui canunt minantes Romanis. erant qui extemplo Romam 8 30 eundum censerent; vicere seniores, ut legati prius mitterentur questum iniurias postulatumque, ut pro iure gentium violato Fabii dederentur. legati Gallorum cum ea, sicut erant man- 9 data, exposuissent, senatui nec factum placebat Fabiorum, et ius postulare barbari videbantur. sed ne id quod placebat 35 decerneretur in tantae nobilitatis viris, ambitio obstabat. ita- 10 que ne penes ipsos culpa esset cladis forte Gallico bello acceptae, cognitionem de postulatis Gallorum ad populum rei ciunt. ubi tanto plus gratia atque opes valuere, ut, quorum de poena agebatur, tribuni militum consulari potestate in in11 sequentem annum crearentur. quo facto haud secus quam dignum erat infensi Galli bellum propalam minantes ad suos 12 redeunt. tribuni militum cum tribus Fabiis creati Q. Sulpicius 5 Longus Q. Servilius quartum P. Cornelius Maluginensis. -- 1 XXXVII. Cum tanta mali moles instaret adeo obcaecat animos fortuna, ubi vim suam ingruentem refringi non vult —, civitas, quae adversus Fidenatem ac Veientem hostes aliosque finitimos populos ultima experiens auxilia dictatorem multis 10 2 tempestatibus dixisset, ea tunc invisitato atque inaudito hoste ab Oceano terrarumque ultimis oris bellum ciente nihil extraordi3 narii imperii aut auxilii quaesivit. tribuni, quorum temeritate bellum contractum erat, summae rerum praeerant, dilectumque nihilo accuratiorem, quam ad media bella haberi solitus erat, 15 4 extenuantes etiam famam belli, habebant. interim Galli, postquam accepere ultro honorem habitum violatoribus iuris humani elusamque legationem suam esse, flagrantes ira, cuius inpotens est gens, confestim signis convulsis citato agmine iter ingre5 diuntur. ad quorum praetereuntium raptim tumultum cum 20 exterritae urbes ad arma concurrerent fugaque agrestium fieret, Romam se ire magno clamore significabant, quacumque ibant equis virisque longe ac late fuso agmine inmensum obtinentes 6 loci. sed antecedente fama nuntiisque Clusinorum deinceps inde aliorum populorum plurimum terroris Romam celeritas 25 Diodor berichtet: ἡ δὲ γερουσία τὸ μὲν πρῶτον ἔπειθε τοὺς πρεσβευτάς τῶν Κελτῶν χρήματα λαβεῖν περὶ τῶν ἠδικημένων, ὡς δ ̓ οὐ προσει χον, ἐψηφίσαντο παραδοῦναι τὸν κατηγορούμενον. ὁ δὲ πατὴρ προεκαλέσατο τὴν δίκην ἐπὶ τὸν δῆ μον, καὶ δυνατὸς ὢν ἐπὶ τοῖς πλή θεσιν ἔπεισεν ἄκυρον ποιῆσαι τὴν κρίσιν τῆς συγκλήτου. 2. tribuni militum] Von den Rogationes Canuleiae (444), 1. ut conubia plebei cum patribus essent, 2. ut alterum ex plebe consulem fieri liceret, war das erste Gesetz durchgebracht worden, das andere ging mit der Beschränkung durch, dass an die Stelle der Consuln Kriegstribune treten sollten, welche aus den Patriciern und Pleb. wählbar waren (3, 4, zuletzt 6 tribuni militares consulari potestate). Von dem Consulat wurde nun die Censur abgetrennt, welche den Patriciern verblieb. 9. Nach dem Bericht der Gesandten hatte das Volk die Wehrkraft der Barbaren unterschätzt (cf. v. 16). Nach Diodor standen bei Clusium nur 30000 Kelten, erst als sie gegen Rom aufbrachen, verstärkten sie sich aus der Heimath bis zu 70000 Mann. 11. ab Oceano] Denn die Gallier in Italien werden mit den transalpinischen Kelten in Verbindung stehend gedacht. 15. nihilo accuratiorem: Diod. XIV, 114: οἱ δὲ νιλίαρχοι τῶν Ῥωμαίων . . ἅπαντας τοὺς ἐν ἡλικίᾳ καθώπλιGav. Die Heranziehung der Bundesgenossen deutet Polyb. II, 18 an: μάχη νικήσαντες Ρωμαίους καὶ τοὺς μετὰ τούτων παραταξαμένους, ἑπό μενοι τοῖς φεύγουσι τρισὶ τῆς μάχης ἡμέραις ὕστερον κατέσχον αὐτὴν τὴν Ῥώμην πλὴν τοῦ Καπετωλίου. Neben Diodor und Polybius kann aber die Angabe des Livius recht wohl bestehen. 25. celeritas] Die hostium tulit, quippe quibus velut tumultuario exercitu raptim 7 ducto aegre ad XI lapidem occursum est, qua flumen Alia, Crustuminis montibus praealto defluens alveo, haud multum infra viam Tiberino amni miscetur. iam omnia contra circa- 8 5 que hostium plena erant, et nata in vanos tumultus gens truci cantu clamoribusque variis horrendo cuncta conpleverant sono. XXXVIII. Ibi tribuni militum non loco castris ante capto, 1 non praemunito vallo, quo receptus esset, non deorum saltem, si non hominum, memores, nec auspicato nec litato instruunt 10 aciem diductam in cornua, ne circumveniri multitudine hostium possent. nec tamen aequari frontes poterant, cum extenuando 2 infirmam et vix cohaerentem mediam aciem haberent. paulum erat ab dextera editi loci, quem subsidiariis repleri placuit; eaque res ut initium pavoris ac fugae sic una salus fugienti15 bus fuit. nam Brennus regulus Gallorum, in paucitate hostium 3 artem maxime timens, ratus ad id captum superiorem locum, ut, ubi Galli cum acie legionum recta fronte concucurrissent, subsidia in aversos transversosque impetum darent, ad subsidiarios signa convertit, si eos loco depulisset, haud dubius fa- 4 20 cilem in aequo campi tantum superanti multitudine victoriam fore. adeo non fortuna modo sed ratio etiam cum barbaris 5 stabat. in altera acie nihil simile Romanis, non apud duces, non apud milites erat. pavor fugaque occupaverat animos et tanta omnium oblivio, ut multo maior pars Veios in hostium 25 urbem, cum Tiberis arceret, quam recto itinere Romam ad coniuges ac liberos fugerent. parumper subsidiarios tutatus 6 est locus; in reliqua acie simul est clamor proximis ab latere, ultimis ab tergo auditus, ignotum hostem prius paene quam viderent, non modo non temptato certamine sed ne clamore 30 quidem reddito integri intactique fugerunt. nec ulla caedes 7 pugnantium fuit: terga caesa suomet ipsorum certamine in turba inpedientium fugam. circa ripam Tiberis, quo armis abiectis 8 totum sinistrum cornu defugit, magna strages facta est; mul Römer werden offenbar von dem Andrang der Feinde überrascht. Man hatte vielleicht auf einen grösseren Widerstand Etruriens gehofft. 3. Crustuminis montibus] Nördlich von Fidenae, östlich von der Salarischen Strasse. 9. nec auspicato nec litato] dass das Opfer stattfand, ist sicher, jedenfalls waren weder die Auspicien noch das Opfer (exta) günstig (naλLiɛqɛiv), aber der überraschende Andrang der Feinde machte eine Verzögerung des Kampfes unmöglich. – 10. Diod. τοὺς μὲν ἀνδρειοτά- |