inter se capita et manibus iam tangeret aequis,
laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam.
extemplo teli stridorem aurasque sonantis
audiit una Arruns, haesitque in corpore ferrum.
illum expirantem socii atque extrema gementem
obliti ignote camporum in pulvere lincunt,
Opis ad aetherium pinnis aufertur Olympum.

Prima fugit domina amissa levis ala Camillae; turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas disiectique duces desolatique manipli

tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt. nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis sustentare valet telis aut sistere contra,

sed laxos referunt umeris languentibus arcus,

865

870

quadrupedumque putrem cursu quatit ungula campum. 875

volvitur ad muros caligine turbidus atra

pulvis, et e speculis percussae pectora matres femineum clamorem ad caeli sidera tollunt.

qui cursu portas primi inrupere patentis,

hos inimica super mixto premit agmine turba;

880

nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,
moenibus in patriis atque inter tuta domorum
confixi expirant animas. pars claudere portas:
nec sociis aperire viam nec moenibus audent
accipere orantis, oriturque miserrima caedes
defendentum armis aditus inque arma ruentum.

885

exclusi ante oculos lacrumantumque ora parentum

pars in praecipitis fossas urgente ruina

volvitur, inmissis pars caeca et concita frenis

arietat in portas et duros obice postis. ipsae de muris summo certamine matres

890

(monstrat amor verus patriae, ut videre Camillam) tela manu trepidae iaciunt ac robore duro stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis praecipites primaeque mori pro moenibus ardent.

Interea Turnum in silvis saevissimus implet nuntius, et iuveni ingentem fert Acca tumultum: deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,

895

ingruere infensos hostis et Marte secundo
omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri.
ille furens (et saeva Iovis sic numina pellunt)
deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
vix e conspectu exierat campumque tenebat,
cum pater Aeneas saltus ingressus apertos
exsuperatque iugum silvaque evadit opaca.
sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
agmine nec longis inter se passibus absunt;
ac simul Aeneas fùmantis pulvere campos
prospexit longe Laurentiaque agmina vidit,
et saevom Aenean adgnovit Turnus in armis
adventumque pedum flatusque audivit equorum.
continuoque ineant pugnas et proelia temptent,
ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero
tinguat equos noctemque die labente reducat:
considunt castris ante urbem et moenia vallant.

P. VERGILI MARONIS

AENEIDOS

LIBER DUODECIMUS

Turnus ut infractos adverso Marte Latinos
defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
se signari oculis, ultro inplacabilis ardet
attollitque animos. Poenorum qualis in arvis
saucius ille gravi venantum volnere pectus
tum demum movet arma leo gaudetque comantis
excutiens cervice toros fixumque latronis
inpavidus frangit telum et fremit ore cruento:
haut secus accenso gliscit violentia Turno.

tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit:

'nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent
ignavi Aeneadae, nec quae pepigere recusent:
congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus.
aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,
desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini),
et solus ferro crimen commune refellam,
aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.'

Olli sedato respondit corde Latinus:

o praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci
virtute exsuperas, tanto me impensius aecum est
consulere atque omnis metuentem expendere casus.
sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
multa manu, nec non aurumque animusque Latinost;
sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis,

10

15

20

nec genus indecores. sine me haec haut mollia fatu
sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri.
me natam nulli veterum sociare procorum

fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.
victus amore tui, cognato sanguine victus
coniugis et maestae lacrumis, vincla omnia rupi:
promissam eripui genero, arma impia sumpsi.
ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur
bella, vides, quantos primus patiare labores.
bis magna victi pugna vix urbe tuemur
spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta
sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.
quo referor totiens? quae mentem insania mutat?
si Turno extincto socios sum adscire paratus,
cur non incolumi potius certamina tollo?
quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
Italia, ad mortem si te (Fors dicta refutet!)
prodiderim, natam et conubia nostra petentem?
respice res bello varias; miserere parentis

25

30

35

40

longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe dividit.' hautquaquam dictis violentia Turni

45

flectitur: exsuperat magis aegrescitque niedendo.

ut primum fari potuit, sic institit ore:

'quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me deponas letumque sinas pro laude pacisci:

et nos tela, pater, ferrumque haut debile dextra
spargimus; et nostro sequitur de volnere sanguis.
longe illi dea mater erit, quae nube fugacem
feminea tegat et vanis sese occulat umbris.'
At regina, nova pugnae conterrita sorte,

flebat et ardentem generum monitura tenebat:

Turne, per has ego te lacrimas, per siquis Amatae tangit honos animum (spes tu nunc una, senectae tu requies miserae, decus imperiumque Latini te penes, in te omnis domus inclinata recumbit), unum oro: desiste manum committere Teucris. qui te cumque manent isto certamine casus,

50

55

60

et me, Turne, manent: simul haec invisa relinquam

Indum sanguineo veluti violaverit ostro siquis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa alba rosa: talis virgo dabat ore colores. illum turbat amor, figitque in virgine voltus: ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam. 'ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto prosequere in duri certamina Martis euntem, o mater; neque enim Turno mora libera mortis nuntius haec Idmon Phrygio mea dicta tyranno haut placitura refer: cum primum crastina caelo puniceis invecta rotis Aurora rubebit,

non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma qui et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum, illo quaeratur coniunx Lavinia campo.'

Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta reces poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,

qui candore nives anteirent, cursibus auras. circumstant properi aurigae manibusque lacessun pectora plausa cavis et colla comantia pectunt. ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco circumdat loricam umeris; simul aptat habendo ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae, ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat et Stygia candentem tinxerat unda. exim quae mediis ingenti adnixa columnae aedibus adstabat, validam vi corripit hastam, Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem vociferans: 'nunc, o numquam frustrata vocatus hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Act te Turni nunc dextra gerit. da sternere corpus loricamque manu valida lacerare revolsam semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis vibratos calido ferro murraque madentis.'