discedere; de controversiis suis jure potius, quam bello disceptare; ita seque illisque dignum fore." XXII. LEGATI in Africam maturantes veniunt, eo magis, quod Romae, dum proficisci parant, de praelio facto et oppugnatione Cirtae audiebatur: sed is rumor clemens erat. Quorum Jugurtha accepta oratione respondit: "sibi neque majus quidquam, neque carius auctoritate senati: ab adolescentia ita enisum, uti ab optumo quoque probaretur virtute, non malitia P. Scipioni, summo viro, placuisse ob easdem artis ab Micipsa, non penuria liberorum, in regnum adoptatum: ceterum, quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum injuriam minus tolerare: Adherbalem dolis vitae suae insidiatum; quod ubi comperisset, sceleri obviam isse: populum Romanum neque recte, neque pro bono facturum, si ab jure gentium sese prohibuerint: postremo de omnibus rebus legatos Romam brevi missurum." Ita utrique digrediuntur. Adherbalis adpellandi copia non fuit.

:

XXIII. JUGURTHA, ubi eos Africa decessisse ratus est, neque, propter loci naturam, Cirtam armis expugnare potest; evallo atque fossa moenia circumdat, 'turris exstruit, easque praesidiis firmat praeterea dies, noctes, aut per vim, aut dolis ten

a Clemens. Mild, which lessened or softened the atrocity of the

b Oratione. Anciently an ambassador was called orator, and his embassy, message, or commission, oratio.

c Sese. The use of this pronoun here shows, that, when it was not absolutely necessary to determine the sense, the distinction between eum and se was not always maintained.

d Decessisse. Decedo and discedo are often used for each other. e Vallo Fallus signifies a stake, vallum a rampart, because the earth of which it was composed was kept together by stakes; and vallis, a valley, may have originally signified the hollow space whence the earth was dug to form the rampart.

f Turris. Tuis signifles here a fixed turret, erected to secure

tare; defensoribus moenium praemia modo, modo formidinem ostentare; suos hortando ad virtutem erigere; prorsus intentus cuncta parare. Adherbal, ubi intellegit omnis suas fortunas in extremo sitas, hostem infestum, auxilii spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum trahi non posse; ex his, qui una Cirtam profugerant, duo maxume impigros, delegit, eos multa pollicendo, ac miserando casum suum confirmat, uti per hostium munitiones noctu ad proxumum mare, dein Romam pergerent.

XXIV. NUMIDAE paucis diebus jussa efficiunt : litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia haec fuit. "Non mea culpa saepe ad vos oratum mitto, Patres conscripti, sed vis Jugurthae subigit: quem tanta lubido exstinguendi me invasit, uti neque vos, neque deos immortalis in animo habeat; sanguinem meum, quam omnia, maliț. Itaque quintum jam mensem, socius et amicus populi Romani, armis obsessus teneor: neque mihi Micipsae patris beneficia, neque vestrą decreta auxiliantur ferro, an fame acrius burguear, incertus sum. Plura de Jugurtha scribere, dehortatur fortuna mea etiam antea expertus sum, parum fidei miseris esse nisi tamen intellego, illum supra, quam ego sum, petere, neque simul amicitiam vestram, et regnum meum sperare: utrum gravius existumet, nemini occultum est. Nam initio occidit Hiempsalem, fratrem meum; dein patrio regno me expulit; quae sane fuerint nostrae injuriae,

the rampart and other works against the attacks of enemies from within, or from without, as well as to annoy the besieged.

g Quam. Malit, being equivalent to magis velit, supersedes the necessity of inserting magis before quam.

h Urguear. An archaism for urgear.

i Nisi. This is still used as an exceptive particle. The meaning is, I will write nisi hoc unum, but this one thing. Nisi tamen hoç unum scribam, quod inteiligo, &c.

nihil ad vos. Verum nunc vestrum regnum armis tenet me, quem imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet: legatorum verba quanti fecerit, pericula mea declarant. Quid reliquum, nisi vis vestra, quo moveri possit? Nam ego quidem vellem, et haec quae scribo, et quae antea in senatu questus sum, vana forent potius, quam miseria mea fidem verbis faceret. Sed, quoniam eo natus sum, ut Jugurthae scelerum ostentui esšem, non jam mortem neque aerumnas, tantunimodo inimici imperium et cruciatus corporis deprecor. Regno Numidiae, quod vestrum est, uti lubet, 'consulite: me ex manibus impiis eripite, per majestatem imperii, mper amicitiae fidem; si ulla apud vos memoria "avi mei, Masinissae."

典

Sed

XXV. His litteris recitatis, fuere, qui exercitum in Africam mittendum censerent, et quam primum Adherbali subveniundum; de Jugurtha interim uti consuleretur, quoniam non paruisset legatis. ab isdem regis fautoribus summa ope enisum, ne Pdecretum fieret. Ita bonum publicum, ut in plerisque negotiis solet, privata gratia devictum. Legantur tamen in Africam majores natu, nobiles, amplis honoribus: in quis M. Scaurus, de quo supra memoravimus, consularis, et tum senati prin

k Obsidet. In some editions tenet atque obsidet. But to this reading it may be objected that tenet is found before in the same

sentence.

1 Consulite. Consulo, with the dative, signifies to give advice or provide for; with the accusative, to consult or ask advice.

m Per amicitia fidem. By the honour of your alliance, or by the respect due to friendship.

n Avi. Before avi some editions have remanet.

o Enisum. The partizans of the king laboured with all their might. Enisum is here taken as a passive deponent.

p Decretum. In some editions tate decretum.

q Honoribus. In some editions honoribus usi.

r Princeps. The princeps senatus was the person who had his name first inserted on the censor's roll, and who was usually

ceps. Hi, quod in invidia res erat simul, et ab Numidis obsecrati, triduo navim escendere : dein brevi Uticam adpulsi, litteras ad Jugurtham mit

tunt, QUAM OCISSUME AD PROVINCIAM ACCEDAT; SEQUE AD EUM AB SENATU MISSOS. Ille ubi accepit, homines claros, quorum auctoritatem Romae pollere audiverat, contra inceptum suum venisse primo commotus, metu atque lubidine divorsus agi tabatur. Timebat iram senati, [ni paruisset legatis:] porro animus cupidine caecus ad inceptum scelus rapiebat. Vicit tamen in "avido ingenio pravum consilium. Igitur, exercitu circumdato, summa vi Cirtam irrumpere nititur, maxume sperans, diducta manu hostium, aut vi, aut dolis, sese casum victoriae inventurum. Quod ubi secus procedit, neque quod intenderat, efficere pot st, uti prius, quam legatos conveniret, Adherbalis potiretur; ne amplius morando, Scaurum, quem plurimum metuebat, incenderet, cum paucis equitibus in provincian venit. Ac, tamen etsi senati verbis minae graves nunciabantur, quod oppugnatione non desisteret, multa tamen oratione consumta, legati frustra discessere.

XXVI. EA postquam Cirtae audita sunt, Italici, quorum virtute moenia "defensabantur, confisi, deditione facta, propter magnitudinem populi Romani inviolatos sese fore, Adherbali suadent, uti seque, et oppidum Jugurthae tradat; tantum ab eo vitam

first called upon to give his opinion, unless there were consuls elect.

s Escendere. An archaism for ascendere.

t Uticam. A city in what is now called the state of Tunis a Tyrian colony, and famous for the death of Cato, and for its fine and capacious haven.

u Avida ingenio. In his ambitious soul.

▾ Oppugnatione. In some editions ab oppugnatione.

w Defensabantur. Another instance of a frequentative used

instead of the primitive verb.

paciscatur; de ceteris senatui curae fore. At ille, tametsi omnia potiora fide Jugurthae rebatur; quia penes eosdem, si advorsaretur, cogendi potestas erat, ita, uti censuerant Italici, deditionem facit. Jugurtha in primis Adherbalem yexcruciatum necat : dein omnis puberes, Numidas et negotiatores promiscue, uti quisque armatis obvius, interfecit.

XXVII. QUOD postquam Romae cognitum, et res in senatu agitari coepta, îdem illi ministri regis interpellando, ac saepe gratia, interdum jurgiis trahendo tempus, atrocitatem facti leniebant. Ac, ni C. Memmius, tribunus plebis designatus. vir acer, et infestus potentiae nobilitatis, populum Romanum edocuisset, ID AGT, UT PER PAUCOS FACTIOSOS JUGURTHAE SCELUS CONDONARETUR, profecto omnis invidia prolatandis consultationibus dilapsa berat tanta vis gratiae, atque pecuniae regis. Sed, ubi senatus delicti conscientia populum timet, elege Sempronia provinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretae: consules declarantur P. Scipio Nasica, L. Bestia Calpurnius: Calpurnio

Facit. In some editions fecit.

y Excruciatum necat. An elegant mode of expressing the same sentiment with postquam excruciasset, necat.

z Tribunus plebis. These officers were created A. U. 260, to protect the people against the oppression of the senate and nobility. At first 2, then 5, and at length 10 were appointed. In consequence of the law rendering their persons inviolable, they at length became extravagantly imperious, and abused their power. a Id agi. That it was in agitation.

b Dilapsa erat. In other editions lilapsa foret; but the indicative is sometimes used for the subjunctive, in other authors, in similar circumstances.

c Lege Sempronia. By this law, the author of which was C. Semp. Gracchus, tribune of the people, it was ordained that the senate, before the annual elections, should determine what should be the provinces of the consuls.

d Declarantur. In some editions declarati.