"Nos deinde aut fortuna populi Romani, aut "noftra virtus expediet." Conlaudatus ab confule, accepto praefidio, vadit occultus per faltum; nec prius ab hofte eft vifus, quam loco, quem petebat, adpropinquavit. Inde admiratione paventibus cunctis, quum omnium in fe vertiffet oculos, & fpatium confuli dedit ad fubducendum agmen in aequiorem locum, & ipfe in fummo conftitit vertice. Samnites, dum huc illuc figna vertunt, utriufque rei amiffa occafione, neque infequi confulem, nifi per eamdem vallem, in qua paullo ante fubjectum eum telis fuis habuerant, poffunt; nec erigere agmen in captum fuper fe ab Decio tumulum. Sed quum ira in hos magis, qui fortunam gerendae rei eripuerant, tum propinquitas loci atque ipfa paucitas incitat: & nunc circumdare undique collem armatis volunt, ut a confule Decium intercludant; nunc viam patefacere, ut degreffos in vallem adoriantur. Incertos quid agerent, nox obpreffit. Decium primum fpes tenuit, cum fubeuntibus in adverfum collem ex fuperiore loco fe pugnaturum: deinde admiratio inceffit, quod nec pugnam inirent, nec, fi ab eo confilio iniquitate loci deterrerentur, opere fe valloque circumdarent. Tum centurionibus ad fe vocatis, " Quaenam illa in"fcitia belli ac pigritia eft? aut quonam modo "ifti ex Sidicinis Campanifque victoriam pepere

"runt? Huc atque illuc figna moveri, ac modo "in unum conferri, modo educi videtis. Opus "quidem incipit nemo, quum jam circumdati "vallo potuerimus effe. Tum vero nos fimiles "iftorum fimus, fi diutius hic moremur, quam "commodum fit. Agitedum, ite mecum; ut,

dum lucis aliquid fupereft, quibus locis praefi"dia ponant, qua pateat hinc exitus, explore"mus." Haec omnia fagulo gregali amictus, centurionibus item manipularium militum habitu ductis, ne ducem circumire hoftes notarent, perluftravit.

XXXV. Vigiliis deinde difpofitis, ceteris omnibus tefferam dari jubet: " ubi fecundae vigiliae "buccina datum fignum effet, armati cum filentio "ad fe convenirent." Quo ubi, ficut edictum, erat, taciti convenerunt, " Hoc filentium, milites," inquit, "omiffo militari adfenfu, in me audiendo "fervandum eft. Ubi fententiam meam vobis

66

peregero, tum, quibus eadem placebunt, in "dextram partem taciti tranfibitis: quae pars

major erit, eo ftabitur confilio. Nunc, quae "mente agitem, audite. Non fuga delatos, nec "inertia relictos hic vos circumvenit hoftis. Vir"tute cepiftis locum; virtute hinc, oportet, eva"datis. Veniendo huc exercitum egregium populi Romani fervaftis; erumpendo hinc vosmet ipfos fervate. Digni eftis, qui pauci pluribus

opem tuleritis, ipfi nullius auxilio egueritis. "Cum eo hofte res eft, qui hefterno die delendi " omnis exercitus fortuna per focordiam ufus non "fit; hunc tam opportunum collem inminentem capiti fuo non ante viderit, quam captum a "nobis; nos tam paucos tot ipfi millibus homi"num nec adfcenfu arcuerint; nec tenentes lo

cum, quum diei tantum fupereffet, vallo cir"cumdederint. Quem videntem ac vigilentem "fic eluferitis, fopitum, oportet, fallatis; immo "neceffe eft. In eo enim loco res funt noftrae, ut vobis ego magis neceffitatis veftrae index, quam confilii auctor, fim. Neque enim, ma"neatis, an abeatis hinc, deliberari poteft; quum,

praeter arma & animos armorum memores, ni"hil vobis fortuna reliqui fecerit, fameque & fiti "moriendum fit, fi plus, quam viros ac Romanos "decet, ferrum timeamus. Ergo una eft falus 66 erumpere hinc atque abire. Id aut interdiu aut "nocte faciamus, oportet. Ecce autem aliud "minus dubium. Quippe fi lux exfpectetur,

quae fpes eft, non vallo perpetuo foffaque nos fepturum hoftem? qui nunc corporibus fuis fubjectis undique cinxerit, ut videtis, collem. Atqui, fi nox opportuna eft eruptioni, ficut est, "haec profecto noctis aptiffima hora eft. Signo "fecundae vigiliae conveniftis, quod tempus mor"tales fomno altiffimo premit. Per corpora fopi

66

ta vadetis; vel filentio incautos fallentes, vel “fentientibus clamore fubito pavorem injecturi. "Me modo fequimini, quem fecuti eftis. Ego "eamdem, quae duxit huc, fequar fortunam. Qui"bus haec falutaria videntur, agitedum, in dex"tram partem pedibus tranfite."

XXXVI. Omnes tranfierunt, vadentemque per intermiffa cuftodiis loca Decium fecuti funt. Jam evaferant media caftra, quum fuperfcandens vigilum ftrata fomno corpora miles offenfo fcuto praebuit fonitum. Quo excitatus vigil quum proximum moviffet, erectique alios concitarent, ignari cives an hoftes effent, praefidium erumperet, an conful caftra cepiffet: Decius, quum non fallerent, clamorem tollere juffis militibus, torpidos fomno infuper pavore exanimat; quo praepediti, nec arma inpigre capere, nec obfiftere, nec infequi poInter trepidationem tumultumque Samnitium, praefidium Romanum, obviis cuftodibus. caefis, ad caftra confulis pervadit. Aliquantum fupererat noctis, jamque in tuto videbantur effe; quum Decius, "Macti virtute," inquit, "mili66 tes Romani, efte. Veftrum iter ac reditum om“nia fecula laudibus ferent. Sed ad confpicien"dam tantam virtutem luce ac die opus eft. Nec "vos digni eftis, quos cum tanta gloria in caftra "reduces filentium ac nox tegat. Hic lucem "quieti opperiamur." Dictis obtemperatum.

terant.

Atque ubi primum inluxit, praemiffo nuncio ad confulem in caftra, ingenti gaudio concitantur: &, teffera data, incolumes reverti, qui fua corpora pro falute omnium haud dubio periculo objeciffent, pro fe quifque obviam effufi laudant, gratulantur, fingulos univerfofque fervatores fuos vocant: Diis laudes gratefque agunt, Decium in coelum ferunt. Hic Decii caftrenfis triumphus fuit, incedentis per media caftra cum armato praefidio, conjectis in eum omnium oculis, & omni honore tribunum confuli aequantibus. Ubi ad praetorium ventum eft, conful claffico ad concionem convocat: orfufque meritas Decii laudes, interfante ipfo Decio, diftulit concionem: qui auctor omnia pofthabendi, dum occafio in manibus effet, perpulit confulem, ut hoftes, & nocturno pavore adtonitos, & circa collem caftellatim diffipatos, adgrederetur. Credere etiam aliquos, ad fe fequendum emiffos, per faltum vagari. Juffae legiones arma capere: egreffaeque caftris, quum per exploratores notior jam faltus effet, via patentiore ad hoftem ducuntur. Quem incautum inprovifo adortae, quum palati paffim Samnitium milites, plerique inermes, nec coïre in unum, nec arma capere, nec recipere intra vallum fe poffent, paventem primum in caftra compellunt: deinde caftra ipfa, turbatis ftationibus, capiunt. Perfertur circa collem clamor: fugatque ex fuis quemque prae

R