U. C. 549. alia alii interrogarent, nec meminisse per ætatem (etenim omnes A. C. 203. ferme juvenes erant) dicerent legati; conclamatum ex omni parte curiæ est, Punica fraude electos, qui veterem pacem repeterent, cujus ipsi non meminissent.

XXIII. Emotis deinde çuria legatis, sententiæ interrogari cœptæ. M. Livius C. Servilium consulem, qui propior esset, arcessendum, ut coram eo de pace ageretur, censebat. Quum de re majore, quam quanta ea esset, consultatio incidere non posset, non videri sibi, absente consulum altero, ambobusve, eam rem agi, satis ex dignitate populi Romani esse. Q. Metellus, qui triennio ante consul dictatorque fuerat, Quum P. Scipio cadendo exercitus, agros populando, in eam necessitatem compulisset hostes, ut supplices pacem peterent; et nemo omnium verius existimare posset, qua mente ea pax peteretur, quam is, qui ante portas Carthaginis bellum gereret; nullius alterius consilio, quam Scipionis, accipiendam abnuendamve pacem esse. 67 M. Valerius Lævinus, qui his consul fuerat, Speculatores, non legatos venisse arguebat; jubendosque eos Italia excedere, et custodes cum iis usque ad naves mittendos; Scipionique scribendum, ne bellum remitteret. Lælius Fulviusque adjecerunt : Et Scipionem in eo positam habuisse spem pacis, si Annibal et Mago ex Italia non revocarentur. Omnia simulaturos Carthaginienses, duces cos exercitusque exspectantes: deinde, quamvis recentium fæderum et deorum omnium oblitos, bellum gesturos. Re infecta Eo magis 68 in Lævini sententiam discessum. Legati pace infecta, ac prope sine responso, dimissi.

dimissi.

cilia revo

catur.

XXIV. Per eos dies Cn. Servilius consul, 69 haud dubius quin pacatæ Italiæ penes se gloria esset, velut pulsum ab se Annibalem persequens, in Siciliam, inde in Africam transiturus, Cn. Servi- trajecit. Quod ubi Romæ vulgatum est, primo censuerunt Pa lius ex Si- tres, ut prætor scriberet consuli, senatum æquum censere, in Italiam reverti eum: deinde quum prætor spreturum eum litteras suas diceret, dictator ad idipsum creatus P. Sulpicius, pro jure majoris imperii, consulem in Italiam revocavit: reliquum anni, cum M. Servilio magistro equitum, circumeundis Italiæ urbibus, quæ bello alienatæ fuerant, 70 noscendisque singularum causis, consumpsit. Per induciarum tempus, et ex Sardinia ab Lentulo prætore centum onerariæ naves, cum commeatu et viginti rostratarum præsidio, et ab hoste et ab tempestatibus mari

67 M. Valerius Lavinus, qui bis consul fuerat] Vid not. 35. ad l. xxix. c. 11. 68 In Lavini sententiam discessum] Vid. not. 61. ad xxviii. 45.

69 Haud dubius quin] Sibi haud dubie tribuens pacatæ Italiæ gloriam, quæ tamen tota Scipionis erat, et persequens.

Annibalem, tanquam ille a se pulsus

esset.

70 Noscendisque singularum causis] Inquirendoque, quanam in causa singu læ essent, quæ magis, quæ minus nocentes, quæ omnino innoxiæ haberi possent.

tuto, in Africam transmiserunt. Cn. Octavio ducentis onera-U. C. 549. riis, triginta longis navibus ex Sicilia trajicienti, non eadem for- A. C. 203. tuna fuit. In conspectum ferme Africa prospero cursu vectum, primo destituit ventus, deinde versus in Africum turbavit, ac Classis passim naves disjecit. ipse cum rostratis per adversos fluctus Romanæ ingenti remigum labore enixus, Apollinis promontorium tenuit vento. disjecta onerariæ, pars maxima ad Ægimurum, (insula ea sinum ab alto claudit, in quo sita Carthago est, triginta ferme millia ab urbe) aliæ adversus urbem ipsam ad Calidas Aquas delatæ sunt. Omnia in conspectu Carthaginis erant. itaque ex tota urbe in forum concursum est. Magistratus senatum vocare, populus in Naves curiæ vestibulo fremere, ne tanta ex oculis manibusque amitte- oneraria retur præda. Quum quidam pacis petitæ, alii induciarum (nec- giniensidum enim dies exierat) fidem opponerent, permisto pene sena- bus capta. tus populique concilio, consensum est, ut classe quinquaginta navium Asdrubal Egimurum trajiceret; inde per littora portusque dispersas Romanas naves colligeret. Desertæ fuga nautarum, primum ab Ægimuro, dein ab Aquis onerariæ Carthagi nem puppibus tractæ sunt.

a Cartha

niensibus

XXV. Nondum reverterant ab Roma legati, neque sciebatur quæ senatus Romani de bello, aut pace sententia esset ; necdum induciarum dies exierat. eo indigniorem injuriam ratus Scipio, ab iis qui petiissent pacem et inducias, et spem pacis, et fidem induciarum violatam esse, legatos Carthaginem, M. Bæbium, Legati L. Sergium, L. Fabium extemplo misit. qui quum multitudinis Rom. a concursu prope violati essent, nec reditum tutiorem cernerent Carthagifuturum, petierunt a magistratibus, quorum auxilio vis prohibita prope vioerat, ut naves mitterent, quæ se prosequerentur. Datæ triremes lati. duæ, quum ad Bagradam flumen pervenissent, unde castra Romana conspiciebantur, Carthaginem rediere. Classis Punica ad Uticam stationem habebat. ex ea tres quadriremes, seu clam misso a Carthagine nuncio uti fieret, seu Asdrubale, qui classi præerat, sine publica fraude auso facinus, quinqueremem Romanam 71 superantem promontorium ex alto repente aggressæ sunt. sed neque rostro ferire celeritate subterlabentem poterant, neque transilire armati ex humilioribus in altiorem navem: et defendebatur egregie, quoad tela suppeditarunt. 72 quis deficientibus, quum jam nulla alia res eam, quam propinquitas terræ, multitudoque a castris in littus effusa, tueri potuisset; concitatam remis quanto maximo impetu poterant in terram quum im

71 Superantem promontorium] Intelligendum est Apollinis promontorium, quod appellatur in c. præc.

72 Quis deficientibus, quum jam] Mss. suadent legendum: Quis deficientibus jam nulla alia res eam, quam propinqui

tas terræ... tueri poterat. Concitatam
enim remis. . . in terram quum immi-
sissent. Enim accipiendum est, ut ple-
rumque pronunciatur enimvero: quem-
admodum fere, 1. xxiii. c. 45. Enima
minor est res.

U. C. 549. misissent, navis tantum jactura facta, incolumes ipsi evaserunt. A. C. 203. Ita alio super aliud scelere quum haud dubie induciæ ruptæ es

Ad Le

ptim ap pellit Annibal.

sent, Lælius Fulviusque ab Roma cum legatis Carthaginiensibus supervenerunt. quibus Scipio, Etsi non induciarum modo fides a Carthaginiensibus, sed jus etium gentium in legatis violatum esset, tamen se nihil nec institutis populi Romani, nec suis moribus indignum in iis facturum esse, quum dixisset, legatis dimissis bellum parabat. Annibali jam terræ appropinquanti, jussus e nauticis unus escendere in malum, ut specularetur quam tenerent regionem, quum dixisset, sepulcrum dirutum proram spectare, 73 abominatus, prætervehi jusso gubernatore, ad Leptim appulit classem, atque ibi copias exposuit.

XXVI. Hæc eo anno in Africa gesta. Insequentia excedunt in eum annum, quo M. Servilius Geminus, qui tum magister equitum erat, et Ti. Claudius Nero consules facti sunt. Ceterum exitu superioris anni quum legati sociarum urbium ex Græcia questi essent, vastatos agros ab regiis præsidiis, profectosque in Macedoniam legatos ad res repetendas, non admissos ad Philippum regem; simul nunciassent, quatuor millia militum cum Sopatro duce trajecta in Africam dici, ut essent Carthaginiensibus præsidio, et pecuniæ aliquantum una missum: Legati ad legatos ad regem, qui hæc adversus foedus facta videri Patribus Philippum nunciarent, mittendos censuit senatus. Missi C. Terentius Rom. Varro, C. Mamilius, M. Aurelius. iis tres quinqueremes datæ.

missi a

Annus insignis incendio ingenti, quo clivus Publicius ad solum exustus est, et aquarum magnitudine. sed annonæ vilitas fuit, præterquam quod pace omnis Italia erat aperta, etiam quod 74 magnam vim frumenti ex Hispania missam M. Valerius Falto, et M. Fabius Buteo ædiles curules quaternis æris 75 viQ. Fabii catim populo descripserunt. Eodem anno Q. Fabius Maximus Max. mors moritur, exactæ ætatis; siquidem verum est, augurem duos et et laudes. sexaginta annos fuisse, quod quidam auctores sunt. Vir certe

fuit dignus tanto cognomine, 76 vel si novum ab eo inciperet. 77 Superavit paternos honores, 78 avitos æquavit. Pluribus vi

73 Abominatus] Omen aversatus.
74 Magnam vim frumenti .... @diles
curules quaternis aris] Quaternis assibus
in modios. Sic enim et l. xxxi. c. 50. di-
cuntur ædiles magnam frumenti vim
binis æris in modios populo divisisse.
Porro quatuor asses æquabant denarii
quadrantem, sive sestertium, qui æsti-
mari potest granis argenti nostratibus

18.

75 Vicatim populo descripserunt] Distribuerunt populo, certum assignando frumenti modum in singulos vicos, pro ratione et numero incolentium. Vid.

not. 71. ad xxxiv. 56.

76 Vel si novum ab eo inciperet] Cognomen Marimi avus, ve! proavus ejus Rullus sibi pepererat, memorante Li vio, l. ix. c. ult. idque posteris hæreditarium reliquerat.

77 Superavit paternos honores, avitos aquavit] Honoribus magistratuum superavit patrem: 'avum æquavit. Nempe Q. Fabius Gurges, quem Livius existimavit patrem hujusce Fabii, ter tantum consul fuit: Rullus quinquies, ut et hic sive nepos, sive pronepos. 78 Avitos honores...

avus Rullus]

A. C. 203.

ctoriis, et majoribus præliis avus insignis Rullus: sed omnia U. C. 549. æquare unus hostis Annibal potest. Cautior tamen, quam promptior hic habitus fuit: et, sicut dubites, utrum ingenio cunctator fuerit, an, quia ita bello proprie, quod tum gerebatur, aptum erat; sic nihil certius est, quam unum hominem nobis cunctando rem restituisse, sicut Ennius ait. Augur in locum ejus inauguratus Q. Fabius Maximus, filius: in ejusdem locum pontifex (nam duo sacerdotia habuit) Ser. Sulpicius Galba. Ludi Romani diem unum, plebeii ter toti instaurati ab ædilibus, M. Sextio Sabino, et C. Tremellio Flacco. ii ambo prætores facti, et cum iis C. Livius Salinator, et C. Aurelius Cotta. Comitia ejus anni utrum C. Servilius consul habuerit, an (quia eum res in Etruria tenuerint, quæstiones ex senatusconsulto de conjurationibus principum habentem) dictator ab eo dictus P. Sulpicius, incertum ut sit, diversi auctores faciunt.

M. Servi

Provinciæ.

XXVII. Principio insequentis anni, M. Servilius, Ti. Clau- U. C. 550. dius, senatu in Capitolium vocato, de provinciis retulerunt. A. C. 202. Italiam atque Africam in sortem conjici, Africam ambo culio, Ti. pientes, volebant. ceterum Q. Metello maxime annitente, neque Claudio data, neque negata est Africa. Consules jussi cum tribunis Coss. plebis agere, ut, si iis videretur, populum rogarent, quem vellet in Africa bellum gerere. Omnes tribus P. Scipionem jusserunt. Nihilominus consules 79 provinciam Africam (ita enim senatus decreverat) in sortem conjecerunt. Ti. Claudio Africa evenit, ut quinquaginta navium classem, omnes quinqueremes, in Africam trajiceret, 80 parique imperio cum Scipione imperator esset. M. Servilius Etruriam sortitus. in eadem provincia et C. Servilio prorogatum imperium, si consulem manere ad urbem senatui placuisset. Prætores, M. Sextius Galliam est sortitus, ut duas legiones provinciamque traderet ei P. Quintilius Varus; C. Livius Bruttios cum duabus legionibus, quibus P. Sempronius proconsul priore anno præfuerat; Cn. Tremellius Siciliam, ut ab P. Villio Tappulo prætore prioris anni provinciam et duas legiones acciperet; Villius proprætor viginti navibus longis, militibus mille, oram Siciliæ tutaretur; inde M. Pomponius, viginti navibus reliquis, mille et quingentos milites Romam deportaret. C. Aurelio Cotta urbana evenit. Ceteris, ita uti quisque obtinebant provincias exercitusque, prorogata imperia. Sexdecim non amplius eo anno legionibus de- Legiones

noles

U. C. 550. fensum imperium est. Et ut placatis diis omnia inciperent A. C. 202. agerentque, 81 ludos quos M. Claudio Marcello, T. Quintio

consulibus, T. Manlius dictator, quasque hostias majores voverat, si per quinquennium illud respublica eodem statu fuisset, 82 ut eos ludos consules, priusquam ad bellum proficiscerentur, facerent. Ludi in circo per quatriduum facti : hostiæque, quibus votæ erant diis, cæsæ.

XXVIII. Inter hæc simul spes, simul cura in dies crescebat: nec satis certum constare apud animum poterat, utrum gaudio dignum esset, Annibalem, post sextum decimum annum, ex Italia decedentem, vacuam possessionem ejus reliquisse populo Romano; an magis metuendum, quod incolumi exercitu in Africam transisset. Locum nimirum, non periculum mutatum: cutransitum jus tanta dimicationis vatem, qui nuper decessisset, Q. Fabium Annibalis haud frustra canere solitum, graviorem in sua terra futurum

Anxii Romani ob

hostem Annibalem, quam in aliena fuisset. nec Scipioni aut cum Syphace incondita barbaria rege, 83 cui Statorius semilixa ducere exercitus solitus sit, aut cum socero ejus Asdrubale, fugacissimo duce, rem futuram, aut tumultuariis exercitibus, ex agrestium semiermi turba subito collectis: sed cum Annibale, prope nato in prætorio patris fortissimi ducis, alito atque educato inter arma; puero quondam milite, vixdum juvene imperatore; 84 qui senex vincendo factus, Hispanias, Gallias, Italiam ab Alpibus ad fretum monumentis ingentium rerum complesset. 85 ducere exercitum æqualem stipendiis suis, duratum omnium rerum patientia, quas vix fides fiat homines passos; perfusum millies cruore Romano; exuvias non militum tantum, sed etiam imperatorum portantem. Multos occursuros Scipioni in acie, qui prætores, qui imperatores, qui consules Romanos sua manu occidissent, muralibus vallaribusque insignes coronis, pervagatos capta castra, captas urbes Romanas. Non esse hodie tot fasces magistratibus populi Romani, quot captos ex cade imperatorum præferre posset Annibal. Has formidines agitando animis, ipsi curas et metus augebant etiam, quod, quum assuessent per aliquot annos bellum ante oculos aliis atque aliis in Italiæ partibus, lenta spe, in nullum propinquum debellandi finem gerere, erexe

81 Ludos quos... T. Manlius dictator] Hos ludos jussi fuerant facere consules superioris anni, quo reipsa quinquennium a Manlio definitum claudebatur. Necesse est igitur aliqua in tervenerit mora, quæ eos in hunc annum rejicere coegerit.

82 Ut eos ludos] Ante hæc verba supple decretum fuit.

83 Cui Statorius semilixa] De hoc Statorio, vid. I. xxiv. c. 48.

84 Qui senex vincendo factus] Oratorie fortasse dictum ad rem augendam. Nisi potius dicendum est Livium hic ex more Romanorum loqui, apud quos initium senectutis ab anno ætatis sexto et quadragesimo petebatur. Id autem ætatis tunc erat Annibal. Ipse infra de se ait, c. 37. Novem annorum a vobis profectus, post trigesimum sextum annum redii.

85 Ducere exercitum] Lege duceret.