integra concipere posse. Augebant metum prodigia ex pluribus U. C. 535. simul locis nunciata: in Sicilia militibus aliquot spicula, 9 in A. C. 217. Sardinia autem in muro circumeunti vigilias equiti scipionem, Prodigia. quem manu tenuerat, arsisse, et littora crebris ignibus fulsisse, : et scuta duo sanguinem sudasse, et milites quosdam ictos fulminibus et 10 Solis orbem minui visum: et Præneste ardentes lapides cœlo cecidisse: et Arpis parmas in cœlo visas, pugnantemque cum Luna Solem : et Capenæ duas interdiu Lunas ortas: et aquas Cæretes sanguine mistas fluxisse; fontemque ipsum Herculis cruentis manasse sparsum maculis : et in Antiati metentibus cruentas in corbem spicas cecidisse: et Faleriis cœlum findi velut magno hiatu visum, quaque patuerit, ingens lumen effulsisse: 11 sortes sua sponte attenuatas, unamque excidisse, ita scriptam: MAVORS TELUM SUUM CONCUTIT: et per idem tempus Romæ signum Martis Appia via 12 ad simulacra luporum sudasse : et Capuæ speciem coeli ardentis fuisse, Lunæque inter imbrem cadentis. Inde minoribus etiam dictu prodigiis fides habita: capras lanatas quibusdam factas, et gallinam in marem, gallum in feminam sese vertisse. His sicut erant nunciata expositis, auctoribusque in curiam introductis, consul de religione Patres consuluit. Decretum, ut ea prodigia, par- Procurata. tim majoribus hostiis, partim lactentibus procurarentur: et uti supplicatio per triduum ad omnia pulvinaria haberetur. Cetera, quum decemviri libros inspexissent, ut ita fierent, quemadmodum cordi esse Divi carminibus 13 præfarentur. Decemvirorum monitu decretum est, Jovi primum donum fulmen aureum 14 pondo quinquaginta fieret; Junoni Minervæque ex argento dona darentur; et Junoni Reginæ in Aventino, Junonique Sospitæ Lanuvii majoribus hostiis sacrificaretur; matronæque, pecunia collata, quantum conferre cuique commodum esset, donum Junoni Reginæ in Aventinum ferrent, lectisterniumque fieret; quin et libertinæ ut ipsæ, unde Feroniæ donum daretur, pecuniam pro facultatibus suis conferrent. Hæc ubi facta, decemviri Ardeæ in foro majoribus hostiis sacrificarunt. postremo 15 Decembri jam mense ad ædem Saturni Romæ immolatum U. C. 335. est, lectisterniumque imperatum, (et eum lectum senatores straA. C. 217. verunt) et convivium publicum, ac per urbem 16 Saturnalia diem ac noctem clamatum, 17 populusque eum diem festum habere ac servare in perpetuum jussus. II. Dum consul placandis Romæ diis habendoque delectu Annibal dat operam, Annibal profectus ex hibernis, quia jam Flaminium Etruriam consulem Arretium pervenisse fama erat, quum aliud longius, petit, ceterum commodius, ostenderetur iter, propiorem viam per paludem petit, qua fluvius Arnus per eos dies solito magis inundaverat. Hispanos et Afros, (id omne veterani erat robur exercitus,) admistis ipsorum impedimentis, necubi consistere coactis necessaria ad usus deessent, primos ire jussit; sequi Gallos, ut id agminis medium esset; novissimos ire equites; Magonem inde cum expeditis Numidis cogere agmen, maxime Gallos, si tædio laboris longæque viæ (ut est mollis ad talia gens) dilabeMolestum rentur aut subsisterent, cohibentem. Primi, qua modo præirent iter per duces, per præaltas fluvii ac profundas voragines hausti pene paludes. limo immergentesque se, tamen signa sequebantur. Galli 18 neque sustinere se prolapsi, neque assurgere ex voraginibus poterant; 19 aut corpora animis, aut animos spe sustinebant : alii fessa ægre trahentes membra; alii, ubi semel victis tædio animis procubuissent, inter jumenta et ipsa jacentia passim, morientes. maximeque omnium vigilia conficiebant, per quatriduum jam et tres noctes toleratæ. Quum, omnia obtinentibus aquis, nihil, ubi in sicco fessa sternerent corpora, inveniri posset, cumulatis in aquas sarcinis insuper incumbebant. jumentorum itinere toto prostratorum passim acervi, tantum, quod exstaret aqua, quærentibus ad quietem, parvi temporis necessarium Annibal cubile dabant. Ipse Annibal, æger oculis ex verna primum intemperie variante calores frigoraque, elephanto qui unus superfuerat, quo altius ab aqua exstaret, vectus, vigiliis tandem et nocturno humore palustrique cœlo gravante caput, et quia medendi nec locus nec tempus erat, altero oculo capitur. oculum amittit. III. Multis hominibus jumentisque foede amissis, quum tandem de paludibus emersisset, ubi primum in sicco potuit, castra locat certumque per præmissos exploratores habuit, exercitum Romanum circa Arretii monia esse. consulis deinde consilia at 16 Saturnalia... clamatum] Imo cla matu. 17 Populusque eum diem festum habere] 18 Neque sustinere se prolapsi, neque se, sed ut erigant. Itaque 'legendum censuerimus: neque sustinere se, neque prolapsi assurgere... poterant. Similem medicinam adhibuimus simili vitio c. 35. 1. xxi. 19 Aut corpora animis] Huc revocare opus est particulam negantem, quæ in præcedentibus exprimitur. Itaque sic exponenda sunt hæc verba, quasi legeretur: Neque corpora animis, neque animos spe sustinebant. A. C. 217. que animum, et situm regionum, itineraque, 20 et copias ad com- U. C. 535. meatus expediendos, et cetera, quæ cognosse in rem erat, summa omnia cum cura inquirendo exsequebatur. Regio erat in primis Italiæ fertilis, Etrusci campi, qui Fæsulas inter Arretiumque jacent, frumenti ac pecoris, et omnium copia rerum opulenti. Consul feros ab consulatu priore, et 21 non modo le- Flaminii gum ac Patrum majestatis, sed ne deorum quidem satis metuens. Cos. feroHanc insitam ingenio ejus temeritatem fortuna, prospero civili- cia. bus bellicisque rebus successu, aluerat. Itaque satis apparebat, nec deos nec homines consulentem, ferociter omnia ac præpropere acturum. quoque pronior esset in vitia sua, agitare eum atque irritare Pœnus parat: et læva relicto hoste, Fasulas peteus, medio Etruriæ agro prædatum profectus, quantam maximam vastitatem potest, cædibus incendiisque, consuli procul ostendit. Flaminius, qui ne quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum vero, posteaquam res sociorum ante oculos prope suos 22 ferri agique vidit, suum id dedecus ratus, per mediam jam Italiam vagari Pœnum, atque, obsistente nullo, ad ipsa Romana monia ire oppugnanda, ceteris omnibus in consilio salutaria magis quam speciosa suadentibus, collegam exspectandum, ut conjunctis exercitibus, communi animo consilioque rem gererent, interim equitatu auxiliisque levium armorum ab effusa prædandi licentia hostem cohibendum, iratus se ex consilio proripuit, signumque simul itineris pugnæque proposuit. Quin imo Arretii ante mania sedeamus, inquit hic enim patria et pena-, tes sunt. Annibal emissus e manibus perpopuletur Italiam, vastandoque et urendo omnia, ad Romana mania perveniat; nec ante nos hinc moverimus, quàm, sicut olim Camillum ab Veiis, C. Flaminium ab Arretio Patres acciverint. Hæc simul increpans, quum ocius signa convelli juberet, et ipse in Ex equo equum insiluisset, equus repente corruit, consulemque lapsum prolabitur. super caput effudit. Territis omnibus qui circa erant, velut fœdo omine incipienda rei, insuper nunciatur, signum omni vi Signum moliente signifero convelli nequire. Conversus ad nuncium, convelli 25 Num litteras quoque, inquit, ab senatu affers, quæ me rem 20 Et copias] Abundantiam. Inquirebat Annibal, quæ pars regionis dives esset rerum necessariarum copiis, opulentia, ubertate; idque, ad commeatus expediendos. 21 Non modo] Non modo non. Vid. not. ad l. v. c. 42. 22 Ferri agique] Diripi. Latini dixerunt ferre, agere pro diripere, exemplo sumpto a Græcis, qui eodem sensu usurpant yu xai pigu. Origo autem hujus locutionis inde est, quod in præda : alia sunt vita prædita; homines, pecora, 23 Num litteras... ab senatu affers] nequit. V. C. 535. gerere vetent? Abi, nuncia, signum Pugna ad num. effodiant, si ad convellenIncedere inde agmen cœ pit, primoribus, super quam quod dissenserant a consilio, territis etiam duplici prodigio; milite in vulgus læto ferocia ducis, quum spem magis ipsam quam causam spei intueretur. IV. Annibal, quod agri est inter Cortonam urbem Trasime numque lacum, omni clade belli pervastat, quo magis iram hosti ad vindicandas sociorum injurias acuat. Et jam pervenerant ad loca insidiis nata, ubi maxime 24 montes Cortonenses Trasimenus subit. via tantum interest perangusta, velut ad idipsum de industria relicto spatio: deinde paulo latior patescit campus; inde colles assurgunt. Ibi castra in aperto locat, ubi ipse cum Afris modo Hispanisque consideret. Baleares, ceteramque levem armaturam, post montes circumducit: equites ad ipsas fauces saltus, tumulis apte tegentibus, locat, ut, ubi intrassent Romani, objecto equitatu, clausa omnia lacu ac montibus Flaminius essent. Flaminius quum price solis occasu ad lacum pervein insidias nisset, inexplorato, postero die, vixdum satis certa luce angustiis superatis, postquam in patentiorem campum pandi agmen cœpit, id tantum hostium, quod ex adverso erat, aspexit: ab tergo ac super caput 25 decepere insidiæ. Poenus ubi, id quod petierat, clausum lacu ac montibus et circumfusum suis copiis habuit Undequa- hostem, signum omnibus dat simul invadendi. qui ubi, qua cuiPeni in- que proximum fuit, decucurrere; eo magis Romanis subita atque improvisa res fuit, quod orta ex lacu nebula, campo quam montibus densior sederat, agminaque hostium 26 ex pluribus vallibus ipsa inter se satis conspecta, eoque magis pariter decucurrerunt. Romanus, clamore prius undique orto, quam satis cerneret, se circumventum esse sensit; et ante in frontem lateraque pugnari cœptum est, quam satis instrueretur acies, aut expediri arma stringique gladii possent. que eum vadunt. V. Consul, perculsis omnibus, ipse satis, ut in trepida re, impavidus, turbatos ordines, vertente se quoque ad dissonos clamores, instruit, ut tempus locusque patitur; et quacunque adire audirique potest, adhortatur, ac stare et pugnare jubet. Nec enim inde votis, aut imploratione deum, sed vi ac virtute evadendum esse. Per medias acies ferro viam fieri: et, quo timoris minus sit, eo minus ferme periculi esse. Ceterum, præ strepitu. ac tumultu, nec consilium nec imperium accipi poterat: tantumque aberat, ut sua signa atque ordinem et locum nosceret 24 Montes Cortonenses Trasimenus subit] Omnes scripti in Trasimenum: quidam etiam subeunt. Hinc Gronovius emendat in Trasimenum sidunt, id est, in Trasimeni alveum molliter sese demittunt, ac desinunt. 25 Decepere insidia] Fefellere insidiæ: a Flaminio non sunt animadversæ. 26 Ex pluribus vallibus] Res ipsa clamat, et tota narratio Liviana, legendum esse collibus, non vallibus. miles, ut 27 vix ad arma capienda aptandaque pugnæ competeret U. C. 535. animus; 28 opprimerenturque quidam, onerati magis his quam A. C. 217. tecti. Et erat in tanta caligine major usus aurium quam oculo rum. Ad gemitus vulnerum ictusque corporum aut armorum, et mistos strepentium paventiumque clamores, circumferebant ora oculosque. Alii fugientes, pugnantium globo illati hærebant: alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium agmen. Deinde, ubi in omnes partes nequicquam 29 impetus capti, et ab lateribus montes ac lacus, a fronte et ab tergo hostium acies claudebat, apparuitque nullam, nisi in dextra ferroque, salutis spem esse; tum sibi quisque dux adhortatorque captus ad rem gerendam, et nova de integro pugna exorta est; non illa 30 ordinata per Principes Hastatosque ad Triarios; nec ut 31 pro signis antesignanus, post signa alia pugnaret acies; nec ut in sua legione miles, aut cohorte, aut manipulo esset. Fors conglobat, et animus suus cuique ante et post pugnandi ordinem dabat. Tantusque fuit ardor armorum, adeo intentus pugnæ animus, ut eum motum terræ, qui multarum urbium Italiæ magnas partes Terræ moprostravit, avertitque cursu rapido amnes, mare fluminibus in- tum nemo vexit, montes lapsu ingenti proruit, nemo pugnantium senserit. pugnanVI. Tres ferme horas pugnatum est, et ubique atrociter. tit. Circa consulem tamen acrior infestiorque pugna est. Eum et robora virorum sequebantur, et ipse, quacunque in parte premi ac laborare senserat suos, impigre ferebat opem; insignemque armis, et hostes summa vi petebant, et tuebantur cives: donec 32 Insuber eques (Ducario nomen erat) facie quoque noscitans, Consul en, inquit, hic est, popularibus suis, qui legiones nostras cecidit, agrosque et urbem est depopulatus. Jam ego hanc vi- Mors Flactimam Manibus peremptorum fade civium dabo: subditisque minii. calcaribus equo, per confertissimam hostium turbam impetum facit: obtruncatoque prius armigero, qui se infesto venienti 33 obviam objecerat, consulem lancea transfixit. spoliare cupientem Triarii objectis scutis arcuere. Magnæ partis fuga inde Fugiunt primum cœpit. et jam nec lacus, nec montes obstabant pavori: Romani, tium sen |