Immagini della pagina
PDF
ePub

ai vizii di altri modi di acquisto, per esser mancata ad es. la mancipatio o la in iure cessio, o per non avere il diritto di proprietà o non possedere la facoltà di àlienare chi aveva trasferita la cosa 1. E richiedeva un possesso di buona fede continuato per tutto il tempo che stabiliva la legge 2. E fu ammesso questo modo di acquisto ne rerum dominia diutius in incerto essent 3. Ma, come di quello che era diretto ad acquistare il dominium ex iure Quiritium, fu concesso di avvalersene (al pari della mancipatio e della in iure cessio) ai soli cittadini romani, non mai agli stranieri; onde il

1 Gai. II, 41: «Nam si tibi rem mancipi neque mancipavero ne que in iure cessero, sed tantum tradidero,.. ex iure Quiritium (res) mea permanebit, donec tu eam possidendo usucapias: semel enim impleta usucapione proinde pleno iure incipit.. tua res esse, ac si ea mancipata vel in iure cessa esset »; 11, 204 II, 43: « Ceterum etiam earum rerum usucapio nohis competit, quae non a domino nobis traditae fuerint, sive mancipi sint eae res sive nec mancipi, si modo eas bona fide acceperimus, cum crederemus, eum, qui traderet, dominum esse ». Fr. Vat. 1.

2 Ulp. XIX, 8 (riferito in nota a pag. prec. in pr.); D. 41, 3, 3: «Usucapio est adiectio dominii per continuationem possessionis temporis lege definiti >> Pel requisito della buona fede v. Gai. II, 43 (riportato in prec. nota 1).

3 Gai. II, 44: « quod ideo receptum videtur, ne rerum dominia diutius in incerto essent, cum sufficeret domino ad inquirendam rem suam anni aut biennii spatium, quod tempus ad usacapionem possessori tributum est ». D. 41, 3, 1: « Bono publico usucapio introducta est, ne scilicet quarundam rerum diu et fere semper incerta dominia essent, cum sufficeret dominis ad inquirendas res suas statuti temporis spatium ».

4 Gai. II, 65: «.. nam mancipationis et in iure cessionis et u sucapiouis ius proprium est civium romanorum »>.

principio delle 12 tavole: adversus hostem aeterna auctoritas 1.

A questi modi acquisto bisogna aggiungere:

La bonorum sectio o venditio sub hasta, e l'emptio sub corona. La prima era de' beni ricaduti allo Stato o per condanna criminale o per conquista o perchè rimasti vacanti 2. La seconda era de' prigionieri di guerra 3;

L' adiudicatio, che seguiva per mezzo del magistrato ne' giudizi divisorii familiae erciscundae, communi dividundo e finium regundorum *;

4

[ocr errors]

1 Tab. III n. 7—A!l'usucapio pro herede, di cui a pag. 202 nota 5, bastava un anno e non occorrevano gli altri ordinarii requisiti. Gai. II, 52-58 Un'altra usucapione irregolare si avea nella così detta usureceptio, la quale o era usureceptio fiduciae e si compiva in un anno solo anche pei fondi, ovvero usureceptio ex praediatura e richiedeva due anni. Gai. Il, 59: « Adhuc etiam ex aliis causis sciens quisque rem alienam usucapit: nam qui rem alicui fidu olae causa mancipio dederit vel in iure cesserit, si eandem ipse possederit, potest usucapere, anno scilicet, etiam soli si sit: quae species usucapionis dicitur usureceptio, quia id, quod aliquando habuimus, recipimus per usucapionem ». 61: « Item si rem obligatam sibi populus vendiderit, eamque dominus possiderit, concessa est usureceptio: sed hoc casu praedium biennio usurecipitur: et hoc est, quod vulgo dicitur, ex praediatura possessionem usurecipi: nam qui mercatur a populo praediator appellatur» -Su amendue questi istituti v. Serafini Ist. § 66.

2 Gai. IV, 146; Fr. Vat. 17-Confr. Gai. IV, 16 « quasi hastão loco, signo quodam iusti dominii, quod maxime sua esse credebant quae ex hostibus ce; issent »; Fest. v. « Hustae subiiciebantur ea, quae publice venumdabant; quia signum praecipuum est hasta ». 3 Gell. VII, 4; Fest. v. Sub corona.

4 Uip. XIX, 16: « Adiudicatione dominium nanciscimur per formulam familiae erciscundae, quae locum habet inter coheredes; et per formulam communi dividundo, cui locus est inter socios; et per formulam finium regundorum, quae est inter vicinos. Nam si iudex

La lex, nei casi di acquisto immediato per disposizione di legge, senza bisogno di un atto speciale da parte dell'acquirente quali sono i casi del caducum, dell' erepticium e del legatum per vindicationem 1;

L'occupatio, sia bellica o delle res hostium, sia delle res nullius 2. Anzi l'occupatio bellica fu ritenuta la più legittima fonte del dominio quiritario ; onde «l'hasta che «quasi signum iusti dominii» si preponeva nei giudizi centumvirali 4;

L'accessione con le sue varie. specie (alluvio, vis fluminis, aedificatio, satio, plantatio, adiunctio ecc.) 5;

E da ultimo la specificazione, che fe' luogo a con

uni ex coeredibus aut sociis aut vicinis rem aliquam adiudicaverit, statim illi adquiritur, sive mancipi sive nec mancipi sit ».

1 Ulp. XX, 17: « Lege nobis adquiritur velut caducun vel ereptorium ex lege Papia Poppaea, item legatum ex lege XII tabularum, sive mancipi res sint sive nec mancipi ».

2 Gai. II, 66: «.. naturali nobis ratione adquiruntur,.. etiam cum occupando ideo res adquisierimus, quia antea nullius essent, qualia sunt omnia, quae terra, mari, coelo capiuntur»; 69: « Ea quoque, quae ex hostibus capiuntur, naturali ratic ne nostra fiunt »-last. II, 1 § 12: « quod . .ante nullius est, id naturali ratione occupanti conceditur »; § 17: « Item ea quae ex hostibus capimus, iure gentium statim nostra fiuot » - Ma gl'immobili tolti al nemico diventavano proprietà dello Stato, e le sole cose mobili erano de' privati occupatori. D. 49, 15, 20 § 1: « publicatur.. ille ager, qui ex hostibus captus est »; 41, 1, 51 § 1: « Et quae res hostiles apud nos sunt, non publicae, sed occupantium fiunt ».

3 Gai. IV, 16: « quod maxime sua esse credebant, quae ex hostibus cepissent ».

4 Gai. ibid. « unde in centumviralibus iudiciis hasta praeponitur». 5 Gai II, 70 e ss.; Inst. II, 1 §§ 20-24, 29-34-Dove è degna di nota la diversa dottrina professata da' romani giureconsulti in or dine alla scrittura e alla pittura.

troversie fra le due scuole de' Sabiniani e de' Proculeiani1.

Fra i quali altri modi, l'occupazione almeno e l'accessione sono anche da ritenere antichi, ed è a credere che sin da' più antichi tempi s'acquistasse per essi il dominio direttamente e senza bisogno di usucapione.

Su tutti poi i modi anzidetti notano i giuristi che la traditio, l'occupatio, l'accessio sono modi di acquisto fondati naturali ratione o naturali iure 2; e che in vece la mancipatio, la in iure cessio, l' usucapio (e dicasi lo stesso degli altri modi, bonorum sectio, adiudicatio, lex) costituiscono un ius proprium civium romanorum 3. E di qui la distinzione delle naturales e delle civiles acquisitiones, che si trova anche più chiaramente formolata ne' Digesti. Ma tal di

1 Gai. II, 79; Inst. I, 1 § 25; D. 41, 1, 7 § 7.

2. Gai. II, 66: « Nec tamen ea tantum, quae traditione nostra fiunt, naturali nobis ratione adquiruntur, sed etiam cum occupan do ideo res adquisierimus, quia antea nullius essent »; 69: « Ea quoque, quae ex hostibus capiuatur, naturali ratione nostra fiunt»; 70: « Sed et id, quod per alluvionem nobis adiicitur, eodem iure nostrum fit »; 73: « Praeterea id, quod in solo nostro ab aliquo aedificatum est,.. iure naturali nostrum fit »; 74: « Multoque magis id accidit et in planta, quam quis in solo nostro posuerit »; 75: « Idem contingit et in frumento, quod in solo nostro ab aliquo satum fuerit ».

3 Gai [1, 65: «.... nam mancipationis et in iure cessionis et usucapionis ius proprium est civium Romanorum ».

4 Gai. II, 65: «Ergo ex his, quae diximus, adparet, quaedam naturali iure alienari,. quaedam civili ». D. 41, 1, 1 pr.: « Quarundam rerum dominium nanciscimur iure gentium, quod ratione naturali inter omnes homines peraeque servatur, quarundam iure civili, id est iure proprio civitatis nostrae ».

[ocr errors]

stinzione si rannoda ai concetti de' giureconsulti dell'epoca classica sull'ius civile e sull'ius gentium, non però esprime punto una verità ed una realtà storica. Anche i così detti modi naturali furono ammessi sin da principio, e produssero in ordine a talune cose, come si è innanzi veduto, l'acquisto del dominium ex iure Quiri

tium.

II. L'antico dritto romano non ammetteva se non una specie di dominio, cioè quello ex iure Quiritium. Ma in seguito il pretore riconobbe il bisogno d'introdurre un' altra specie, che si disse in bonis habere, e che si mise accanto al dominium ex iure Quiritium; e fu specialmente pel caso che una res mancipi fosse stata trasferita mercè semplice tradizione. Da allora

· 1 Gai II, 40 e 41: « Sequitur ut admoneamus, apud peregrinos quidem unum esse dominium; nam aut dominus quisque est, aut dominus non intellegitur. Quo iure etiam populus Romanus olim utebatur: aut enim ex iure Quiritium unusquisque dominus erat, aut non intellegebatur dominus. Set postea divisionem accepit dominium, ut alius possit esse ex iure Quiritium dominus, alius in bonis habere. Nam si tibi rem mancipi neque mancipavero neque in iure cessero, set tantum tradidero, in bonis quidem tuis ea res efficitur, ex iure Quiritium vero mea permanebit, donec tu eam possidendo usucapias semel enim impleta usucapione proinde pleno iure incipit, id est et in bonis et ex iure Quiritium tua res esse, ác si ea mancipata vel in iure cessa esset » — Confr Gai. I, 54: « Ceterum cum apud cives Romanos duplex sit dominium, nam vel in bonis vel ex iure Quiritium vel ex utroque iure cuiusque servus esse intellegiUlp. I, 16: « . . In bonis tantum alicuius servus est velut hoc modo, si civis Romanus a cive Romano servum emerit, isque traditus ei sit, neque tamen mancipatus ei, neque in iure cessus, neque ab ipso anno possessus sit: nam quamdiu horum quid non

tur etc. >>

[ocr errors]
« IndietroContinua »