Immagini della pagina
PDF

IIIo. Uso dell' aggettivo.

a) Ipallage o trasposizione dell'aggettivo zzt 'èv z}λzYjv. — L'ag. gettivo si accorda col sostantivo reggente invece che col genitivo attributivo, al quale per significato si riferisce: C. 36, 5 « plerosque civium animos » ; 40, 2 « plerisque principibus civitatium (= « principibus plurimarum civitatium »): forse per evitare il genitivo di « plerique », o perchè « civium animi » e « principes civitatium » formamo um con

cetto solo = « cives, principes ». E uso caratteristico dello stile poetico, ma non è raro in prosa. b) Aggettivo av verbiale — E frequente in Sallustio l'ipallage

dell' aggettivo messo per l' av verbio, uso diffusissimo im Greco, e che la lingua nostra comosce amch' essa, mumeroso mei poeti specialmemte. Il Nägelsbach (Lat. stilistik. 6*, p. 2:34 e sgg.) stabilisce qui uma duplice serie di casi, ponendo tra i primi gli aggettivi che esprimono umo stat0 psichico, uma disposizione d' animo del soggetto durante l'azione, e in tali casi naturalmente è l' aggettivo più frequente dell' avverbio: tra i secondi pone aggettivi usati in luogo dell' avverbio, anche quando si riferiscamo a um modo d' essere dell' azione non del soggetto. E questa distimzione, sebbene non assoluta, nè sempre facile e possibile, è giusta, e moi ci atterremo ad essa mel classificare gli esempi sallustiani. L'aggettivo usato avverbialmente di regola va collocato accanto al verbo ; Sallustio à qualche eccezione a questa regola ; la moteremo con um asterisco (*). α) Aggettivi esprimenti um modo d' essere del soggetto : C. 52, 18 « iam omnes feroces aderunt » : cfr. G. 50, 4 « Numidae infensi adesse atque instare » ; 84, 1 « ferox instare ». —— C. 60, 3 « haud timidi resistunt ». — G. 25, 6 « metu atque lubidine divorsus agitabatur »; 55, 7 « divorsi agebant ». — *G. 14, 10 « laeti pacem agitabamus »; 53, 8 « milites alius alium laeti adpellant » ; 55, 2 « civitas trepida antea... laeta agere » ; 84, 8 « supplementum etiam laetus decreverat »; *112, 2 « ille laetus in castra... proficiscitur ». — G. 74, 1 « varius incertusque agitabat ». — G. 85, 49 « optavit... uti boni homestique vitam exigerent ». — G. 88, 6 « quo improvisus gravior accideret ». — G. 93, 1 « anxius trahere cum amimo suo » (cfr. 82, 3 « ansie ferre »). — G. 96, 2 « beneficia invitus accipere »; C. 19, 2 « meque tamen sematus provinciam invitus dederat ». — G. 104, 3 « lubens accepit ». — H. I, 55, 2 « optumo iure liberi agere ». — H. dub. 3 « comtendebant antipodas... iustos et egregios agere ». — H. IV, 76 « omnes... acres invadunt ». 3) Altri aggettivi. C. :3, 1 « qui fecere, et qui facta aliorum scripsere, multi (= « in gram numero ») laudantur » ; *G. 91, 4 « Numidae... multi oppido egressi ». — C. 12, 2 « pudorem, pudiciti; I), divina atqne humana promiscua (= « promiscue ») habere ». — *C. 20, 2 « nequicquam oportuna res cecidisset » ; 26, 5 « quae occulte temptaverat aspera fueiaque evenerant » : *52, 29 « vigilamdo, agundo, bene consulundo prospera omnia cedunt » (cfr. G. 63, 1 « cuncta prospere eventura » : e Plauto Trin. 40 « Nobis haec habitatio — Boma, fausta, felix fortunataque evenat ».) — C. 20. 5 « quae mente agitavi. omnes iam antea divorsi (= separatamente) audistis »; *G. 12, 5 « divorsi regem quaerere » ; * S7, 4 « divorsi in locos difficilis abeunt »; 101. 2 « divorsi redeuntes alius ab alia parte ». — C. 25, 4 « ea... luxuria atque inopia praeceps abierat » ; 31, 9 « praeceps agor » ; (}. S, 2 « suamet ipsum pecunia praecipitem casurum » ; 31, 6 « suomet ipsi more praecipites eant » : 63, 6 « ambitione praeceps datus est ». — *C. 35, 3 « publicam (= apertamente) miserorum causam... su

scepi ». — G. 6, 3 « oportunitas... etiam mediocres viros... transvorsos agit » ; 14, 20 « vereor ne... transvorsos agat » (V. less. p. 72). — G. 21, 1 « Jugurthae obvius procedit » : cosi in 46, 5 ; 69, 1: *113, 5 : ma G. 53, 5 « obviam procedunt », — G. 22, 1 « in Africam maturantes veniunt ». — *G. 31, 10 « incedunt per ora vostra magnufici ». — G. 44, 5 « praedas certantes agere »; *94, 6 « avidi gloriae certantes murum petere ». — *G. 49, 1 Ipse proprior

montem... suos conlocat ». — G. 52, 5 « ad flumem... festimans pergit, quietus... aciem exornat » ; H. III, 37 « qua super omni corpore quietus ...existeret ». — G. 53, 1 « properantes arma capiunt »; 5S, 6 « properantes officerent » ; H. IV, 4 « quae properantes deseruerant in castris ». — G. 56, 6 « milites... profugi discedunt ». — G. 61, 5 « ut... occultus veniat » ; H. III, 98, B « occultus pervenit » (ma spesso « occulte », « occulto »). — *G. 84, 1 « multus... (= solerte, com molte parole e molta imsistenza)... instare »; 96, 3 « ad vigilias multus (= attivo, spesso e in molti luoghi) adesse » ; *H. IV, 17 « hiavit humus multa vasta et profunda ». — G. 94, 2 « potissumus (più attivamente di tutti) temptare »* — * G. 101, 1 « citi sese ostendunt ». — Cosi troviamo pure usato « nullus » per l'av verbio di negazione in C. 52, 21 « quae nobis nulla sunt » ; e G. 86, 3 « quippe quae nulla sunt »; H. I, 55, 9. E questo è costrutto proprio della lingua popolare e dei Comici : P. Asin. 2, 4, 2 « is mullus venit » ; Ter. Eum. 2, 1, 10 « etsi mullus moneas ». Cfr. Cic. pro R. Amer. 44, 128 « haec bona in tafulas publicas nulla redierunt ». Talora s' ànno aggettivo (o participio) e avverbio, l'umo accanto all' altro, per varietà : G. 31, 3 « quam foede, quamque inulti perierint » ; G. 5, 4 « magnum atque late imperium valuit ». c) E regola della Grammatica latina che l' aggettiv0 « medius » ed i superlativi indicamti successione di. tempo e di spazio (« primus, summus, extremus, postremus », ecc.) quando ànno valore partitivo, precedamo il sostantivo ; le eccezioni sono pochissime in Cesare (b. g. 1, 24, 2 « im colle medio » per « in medio colle ») ; poche in Cicerone e megli antichi; frequenti al contrario in Livio. Per quanto riguarda Sallustio notiamo : z) L' aggettivo precede il sostantivo in C. 16, 5 « in extremis terris »; 49, 2 « extrema aetate » (= in fin di vita); G. 50, 3 « extremum agmen » ; 78, 2 « in extrema Africa ». — C. 59, 3 e 60, 4 « prima acies » (= il principio dell' esercito) ; H. TI, 40 « primam modo Japydiam ingressus ». — C. 60, 5 « in medios hostis » (= mel centro dei memici) ; G. 107, 5 « per media eius castra » ; H. I, 126 « ad medium (murum) quasi attollitur ». — G. 101, 5 « postremam Eomanorum aciem invadunt ». 3) L' aggettivo segue il sostantivo per eccezione in H, III, 48, 8 « ex factione media consul » : (cfr. Cic. Phil. 5, 12, 32 « alteri sunt e mediis C. Caesaris partibus »). Ύ) L' aggettivo precede frequentemente il sOstantivo anche quando non à senso partitivo. Cosi in Sallustio, G. 48, 4 « media plamities » (= sita fra una catena di monti, um colle e il fiume Muthul) ; H. IV, 26 « sed medium spatium » (tra l'Italia e la Sicilia) : dove sarebbero più chiari « planities media », « spatium medium » (cfr. H. IV, 77 « spatio medio relicto », parlando del Tigri e dell' Eufrate ; e IV, 6:3 « l0c0que summo potitur »). d) Aggettivi e participi usati sOstantiwamente a denotare una pers0ma od una cosa fornita d' una certa qualità. — La mancanza di artic0l0 restringeva, mella lingua -latina, la facoltà di sostantivare gli aggettivi e i participi, di cui al contrario il Greco usò molto c0pi0samente . Da Cicerone in poi quest' uso si fa 0gnora più esteso, e di Sallustio è veZZO speciale: diventa frequentissimo mei poeti Augustei e mella prosa posteriore. Nè sono qui possibili regole certe, perchè alcumi aggettivi sono più usati, altri meno o mai, e di tale uso in Cicerone e Cesare non si sono fatti indici completi. Di Sallustio ecco l' indice esatto : 3) Agg. maschili e femmimili plurali. C. 16, 3 « insontis sicuti sontis circumveniri » ; 51, 40 « circumveniri innocentes » ; G. 87, 3 « novi veteresque coaluere » ; 94, 5 « fugere... armati inermesque » ; C. 51, 14 « quae apud alios iracundia dicitur » ; G. 51, 14 « umiVorsOs contione laudat » ; H. III, 48, 20 « neque valent in univorsos »; G. 65, 4 « alios... plerosque... impellit » ; 84, 1 « singulos modo m0d0 univorsos laedere » ; 97, 5 « contra advorsos acerrume pugnantes » ; 100, 2 « apud dextumos » ; H. I, 77, 9 « licentiam scelerum quasi rabiem ad integros contactu procedere ». giumto non esclude la totalità delle persone indicate, quali : C. 51, 12 « cuncti mortales » ; G. 28, 1 « omnes mortales » ; 73, 6 « agrestes omnes » ; C. 21, 4 « omnes bonos » ; 33, 2 « omnibus bonis » ; 52, 12 ; G. 85, 48; H. I, 48, 15 « hostis omnium bonorum » ; C. 12, 3 nostri maiore religiosissumi mortales » ; G. 94, 2 « singulos prae se inermos mittere » ; G. 97, 5 « Romani veteres » ; H. III, 48, 3 « soli immocentes » : ed altri irregolari, in cui cioè l' aggettivo aggiumto accemma soltanto una parte di esse o demota il grado d' una loro qualità, nel qual caso l' uso normale esigerebbe « homines » : cosi C. 19, 2 « bomi complures » (= optimates, ot άριοτοι, οί β£λτ:οτοι): G. 8, 1 « fuere complures movi, atque mobiles quibus... ». — C. 51, 15 « plerique mortales ». — H. I, 55, 9 « multi probi » ; C. 2, 8 « multi mortales » (C. 31, 7; 47, 1; 54, 6) : C. 10, 5 « multos mortales » (C, 52, 7; G. 20, 3 ; 28, 7; 42, 4 ; 62, 1 : H. II, 23 « multos bonos »; G. 65, 5 « a multis mortalibus ». — C. 40, 6 « multos cuiusque gemeris immoxios » ; 52, 7 « multos advorsos habeo ». — H. I, 12 « pauci potentes » ; C, 20, 7 « paucorum potentium ». — C. 27, 2 « per paucos factiosos » ; G. 31, 19 « ad paucos potentis ». — C. 52, 12 « paucis sceleratis » ; G. 31, 9 « paucis mobilibus »; G. 107, 1 « paucis strenuis ». Di aggettivi SOstantivati com um complemento sono questi gli es, Sallustiani ; G. 13, 1 « bello meliores » ; H. II, 91 « ipsae belli promptissumos delegebant » ; G. 55, 8 « postremos in agmine temptare » ; 80, 3 « regis Bocchi proxumos » ; 97, 2 « proxumos eius »; 94, 2 « timidos insolentia itineris » : H. III, 107 « animi incertis succurritur » ; G. 52, 36 « de manufestis rerum capitalium ». Noteremo infime i casi im cui l' aggettivo sostantivato à senso indeterminat0 (V. Riemamm, op. cit. p. 81), cioè significa um certo numero di persone d' una classe o specie : C. 52, 15 « quasi vero mali atque scelesti tantummodo in urbe et non per totam Italiam sint » : 60, 4 « Catilina... integros pro sauciis arcessere » ; G. 10, 3 « neu malis alienos adiungere » ; 31, 27 « me ignoscumdo malis bonos perditum eatis » : 65, 5 « plebs... novos extollebat » ; 85, 3 « ea agere inter invidos..., factiosos ». — G. 21, 2 « multitudo togatorum ». — C. 39, 4 « quin defessis et exsanguibus qui plus posset imperium... extorqueret » ; G. 53, 8 « in victoria vel ignavis gloriari licet » ; H. III, 48, 7 « raris enim animus est ad ea, quae placent, defendúnda ». — G. 58, 3 « pauci cum pluribus frustrati ». — C. 51, 27 « illud exemplum ab dignis et idoneis... » ; C. 51, 27 « ubi imperium ad i

C. 11, 8 « secundae res sapientium animum fatigant » ; 21, 2 « polliceri... proscriptionem locuple- tium » ; G. 103, 2 « ex omni copia necessariorum quinque delegit » ; H. I, 55, 17 « nisi adprobaritis omnes proscriptionem innoxiorum ob divitias ».

C. 54, 3 « Miseris perfugium » ; H. I, 77, 1 « Sapientibus ») ; III, 48, 27 « haec eadem non sunt agrestibus ».

C. 44, 5 « auxilium petas... etiam ab infimis » ; G. 6, 1 « cum aequalibus contendere » ; 67, 2 « neque a fortissumis infirmissumo generi resisti posse » ; 98, 1 « ex fortissumis magis quam familiaris

sumis paraverat » ; 96, 2 « ioca atque seria cum humillumis agere »;

101, 6 « ibi Jugurtha cum plurimis erat » : H. I, 55, 5 « quae
cuncta... ab extermis rapta temet ; ib. § 19 « arma ab externis in
nosmet vorsa » ; II, 19, « cum alacribus saltu, cum velocibus cursu...
certabat ».
Alcuni aggettivi sono usati sostantivamente in tutti o quasi tutti
i casi della loro declinazione. Cosi « boni », « mali », « alii »,
« multi », « pauci » : quest' ultimo in alcuni esempi Vale « oligarchia
detestata in un paese libero » come in C. 20, 7 « in paucorum ius
atque dicionem » ; 30, 4 ; 39, 1; 58, 11 ; G. 3, 4 ; 31, 20 ; 41, 7 ;
42, 1 ecc. — Citeremo ancora H. I, 77, 21 « fortuna meliores se-
quitur » ; G. 31, 16 « beneficia vostra pemes optumos non audacis-
sumos forent » ; H. I, 77, 1 « quae pessumi et stultissumi decrevere »;
ibid. 22 « cum pessumis ». — C. 52, 13 « quae de inferis memo-
rantur » ; H. II, 47, 3 « omnia memorata apud inferos subplicia ». —
C. 58, 19 « necessitudo... etiam timidos fortis facit » ; G. 85, 50 « si
timidis virtutem verba adderent, mam strenuis abunde dictum puto ». —
C. 60, 4 « pro sauciis » ; G. 54, 1 « saucios cum cura reficit ». —
G. 31, 26 « misi vindicatum in moxios » ; H. III, 48, 3 « factio no-
xiorum ». — G, 6, 1 « primus aut in primis ferire » ; 46, 7 « apud
primos erat « ; 101, 6 « tum Marius apud primos agebat » ; 50, 4
« Numidae alii postremos caedere » ; 45, 2 « im primis modo, modo
in postremis ». — G. 57, 5 « oppidani in proxumos saxa volvere » ;
H. IV, 67 « proxumorum telis ». — H. II, 19 « cum validis
vecte certabat » ; I, 11 « iniuriae validiorum » ; III, 48, 7 « ceteri
validiorum sunt ». — H. IV, 69, 17 « quin... inopes potentisque tra-
hamt exscindant » ; III, 48, 27 « inter potentium inimicitias ». —
Sono specialmente degmi di mota quegli esempi in cui l'agg. sostanti-
vato s' accompagna a un attributo aggettivale, o conserva la sua co-
struzione ed à un complemento. Frasi come questa : « non de improbo
sed de callido improbo quaerimus » Cic. Fin. II, 17, 54 somo rare. —
Di aggettivi sostantivati accompagnati da um aggettivo o da um pro-
mome Sallustio â alcuni esempi regolari, mei quali cioè l' aggettiv0 ag-

[ocr errors]
« IndietroContinua »