Immagini della pagina
PDF

— 120 —

55, 5 « quibus praeceptum erat, gulam fregere » (sottint. « eorum »);
H. I, 77, 13 « quibus illa placent in armis sunt » (1).
Cosi pure « is » è omesso quando è in relazione com um sostantivo
precedente, in caso obliquo diverso da quello del sostantivo: G. 54, 1
« univorsos in contione laudat, atque agit gratias ».
E una proprietà del linguaggio del popolo di ripetere il soggetto
per moZZo del pronome dimostrativo, rinforzato talora da vero, demum;
e Sallustio me à alcumi esempi: C. 37, 4 « sed urbama plebes, ea vero
praeceps erat de multis causis » ; 58, 16 « in fuga salutem sperare,
cum arma quibus corpus tegitur ab hostibus avorteris ea vero dementia
est » ; quest' abbondanza del dimostrativo la notiamo amche mella
forma « quia... eo » im C. 20, 3 « sed quia multis et magnis tempe-
statibus vos cognovi fortes fidosque mihi, eo animus ausus est maxu-
mum atque pulcherrumum facinus incipere » ; 52, 11 « quia bona a-
liena largiri liberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur, eo
respublica in extremo sita est ». Forse è anche imitazione Catoniana (2),
e serve a dare più vivacità alla frase.
3) « Ipse ». In latino si usa « ipse » per dar forza e risalto al
riflessivo, unito al promome personale, e lo si accorda col soggetto se
si vuol mettere in evidemZa l' aZione che parte da esso, o col comple-
mento pronominale, quando si vuole indicare che l' aZione verbale non

(1) Cfr. Catone r. r. 35, 2 « hordeum, qui locus erit aut qui restibilis fieri poterit, serito ».

(2) Es. Catoniani sono : I. 62, 5, 6 « illi unde petitur, ei potius credendum esse »: K. R. I, 2 « vicini quo pacto niteant, id animo advortito » ; V, 3 « amicos domini, eos habeat sibi amicos » ; 8 « item faenum cordum, sicilimenta de prato, ea arida condito » ; VI, 1 « idem ager.. rapa, raphanos, milium panicum, id maxime seri oportet » ; VII, I « Africanas et Herculaneas, Sacontinas, hibernas tellanas atras pediculo longo, eas in loco crassione aut stercorato serito »; XX, I « Columellam ferream, quae in miliario stat, eam rectam stare oportet in medio ad perpendiculum » ; LVIII « postea oleus tempestivas... eas condito » ; CLVII, 3 « cancer ater, is olet » (registrati in Cortese, op. cit. p. 178). In Plauto: Poen. 1069 « pater tuos is erat frater... »; Stich. 1, 1, 12: in Terenzio Enn. 5, 4. Cicerone ne usa nelle epistole: Fam. 15, 2, 1 « erat enim magna suspicio Parthos, si ex Syria egredi atque inrumpere in meam provinciam conarentur, id eos per Cappadociam... esse facturos »; 7, 26, 2 « lex Sumptuaria, quae videtur λιτότητx attulisse ea mihi frauda fuit » ; Ver. 2, 4, 12 « gravissimos rerum privatarum testes quibus nos praesentibus denuntiavimus, eos vi custodiisque retinere ». Livio, I, 19, 1 « urbem novam, conditam vi et armis, iure... eam... de integro condere ». Da questi esempi si scorge chiaramente come ciò fosse un volgarismo.

[ocr errors]

si ostende su altri che sull' oggetto. E a questa regola si attieme Sallustio in C. 20, 6 « nisi nosmet ipsi in libertatem vindicamus » ; G. 18, 7 « semet ipsi Numidas adpellavere »; H. III, 61, 6 « vobismet ipsi dominos destimatis ». Se me allontana in G. 41, 9 « ita cum p0tentia, avaritia... polluere et vastare omnia... quoad semet ipsa (normalmente « ipsam ») praecipitavit ». Tale irregolarità è volontieri ammessa da Cicerone (1) e poi da Livio, che si permise di usare la forma mominativale indipemdentemente, senza che nè il senso nè il costrutto me tollerassero l' uso. — In altri es. Sallustio omette « ipse » : C. 44, 2 « Cassium semet brevi eo venturum pollicetur » ; G. 4, 2; 56, 2; 60, 1 ; 76, 6. Secondo la stessa regola si usa « ipse » coi pronomi possessivi, accordamdolo col soggetto, o riferendolo al possessivo, in caso gemitivo. Cosi G. 8, 2 « suamet ipsum pecunia praecipitem casurum » è costrutto regolare: ma C. 23, 2 « suamet ipse scelera occultare », e G. 31, 6 « necesse est suamet ipsi more praecipites eant », sono irregolari; il senso richiederebbe « ipsius », « ipsorum ». — Talora anche qui 0mette « ipse » : H. I, 55, 25 « hadite exemplum posteris ad rempublicam suimet sanguinis mercede circumveniundam » ; IV, 67 « ruinaque magna pars suismet aut proxumorum telis ». — Ad indicare che una stessa determinazione appartieme a due oggetti, come il greC0 usa xzi zòtòς, Sallustio à « et ipse » : C. 31, 4 ; G. 8, 2 « P. Scipio dimittere auxilia, et ipse revorti domum decrevit » ; 11, 1 « regem ficta locutum intellegebat et ipse longe aliter animo agitabat » ; 35, 10; 41, 11 « praedator ex sociis et ipse praeda hostium » ; 70, 1 « suspectus regi et ipse eum suspiciens » ; 94, 3 « tunc vero cohortatus milites et ipse extra vineas egressus »; 98, 6 « barbari... strepere vocibus, et ipsi duces feroces... pro victoribus agere ». — In Cicerone è costrutto rarissimo (Cluent. 51, 141 ; Fam. 3, 9, 2; ad Att. 8, 7, 1); egli usa « ipse » nel senso di « et ipse » (ad Att. 2, 6, 3; De Off. 2, 22, 76; Tusc. I, 17, 40); e cosi anche Cesare (b. c. 2, 31, 8) (2). « Et ipse » non diventa frequente che com Livio.

(1) Nella sintassi Ciceroniana quando il pronome personale è usato con -met, « ipse » si accorda sempre coii essa. — « Ipse » è sempre al nominativo in unione anche con « per se » ; Sallustio à G. 4, 8 « quasi alia omnia huiuscemodi per se ipsa clara... sint » ; I 4, 4 « parum tuta per se ipsa probitas est »; 96, 2 « Sulla aliis per se ipse dare beneficia ».

(2) Iwan Müller contesta addirittura I'esistenza di « et ipse » in Tullio. V. la sua « Stilistica di Nägelsbach » p. 262 e « Jahresbericht von Bursian » 1880, « Römischen Rhetoren p. 162. Tuttavia in Cesare 7, 66, 6 « et ipsos » è la lezione dei Codd. migliori.

*) Dimostrativi mello stile indiretto. — Nello stile indiretto « hic » si trasforma in « ille » ; « nunc » ed « etiamnunc » in « tum » ed « etiam tum » : cosi fa anche Sallustio : C. 47, 2 « ab incenso Capitolio illum esse vicesumum ammum » (« illum » cioè l'anmo presente); 49, 3 « illum diem omnis labores et victorias confirmaturum » (1) ; 109, 3 « post diem decumum redire iubet ac nihil etiam tum decrevisse, sed illo die responsurum ». Ma in G. 111, 1 « amicitiam, foedus Numidiae partem quam numc peterent, tunc ultro adventuram », è il « mumc » conservato amche mel discorso indiretto in luogo di « tum ».

Il pronome di 2* persona è, mella « oratio obliqua » s0stituito da « is » o « ille ». Cesare pare usi più di frequente « is » ; in Livio i due usi quasi si pareggiano : Sallustio preferisce « ille » : G. 8, 2 « si permanere vellet in suis artibus, ultro illi et gloriam et regnum venturum » ; 11, 6 « ipsum illum tribus proxumis annis adoptatione in regnum pervenisse » ; 21, 4 « ita seque illisque dignum esse » ; 33, 4 « velle manufesta magis illo habere, si verum aperiat... magnam spem illi sitam » ; 51, 4 « orare... milites... meque illis castra esse meque munimentum ullum » ; 56, 4; 61, 5 ; 62, 1 ; 62, 3 ; 64, 2 (bis); 64, 4; 65, 3; 68, 3; 79, 8; 106, 1; 108, 2; 111, 1; talora anche « is » : C. 48, 4 « qui Catilinae mumtiarent, me eum... terrerent » ; G. 21, 4 « ambo reges adeant... nuntient ; velle et censere eos... discedere » ; 25, 5 ; 109, 2; 106, 5 ; una Volta anche « ipse » G. 38, 8 « tametsi ipsum cum exercitu fame, ferro clausum temeret, tamen se memorem humanarum rerum... » dove « ipsum cum exercitu » vale « te in persona e teco il tuo esercito ».

e) Promomi personali. — « Nos » per « ego » (« noster per « meus »). Sallustio parlando di sè usa talora il cosi detto « pluralis modestiae », per cui esprime il suo pensiero con una certa riserva, quasi facendo partecipare alla propria opinione anche quei che leggono od ascoltamo : C. 19, 6 « nos eam rem in medio relinquemus »; 22, 3 « nobis ea res parum comperta est » ; 79, 1 « eam rem nos locus admonuit » ; 82, 3 « nobis satis cognitum est » ; H. I, 3 « nos in tanta doctissimorum hominum copia ». — Questo plurale si legge anche mei discorsi e melle lettere di altri individui: G. 14, 13 « quod in familia nostra fuit » (parla Aderbale); ib. « nos uti... tuti simus in vostra manu est » ; ib. 18 « Massimissa nos ita instituit » ; 85, 36 « mobilitas... nos illorum aemulos contemnit » (parla Mario): H. II, 47, 8

(1) In questi es. l' uso del pronome enfatico in luogo di « hic » è perchè chi parla si riferisce al momento in cui fu annunziato quest' anno, questo giorno fatale, ch'era allora lontano, e su cui si richiamava l' attenzione.

« quare indigna vobis nobisque et republica incipitis » (è Cotta che parla di sè stesso). Però mei discorsi è più frequente il singolare poichè 1' oratore esprime per lo più le sue idee. Si trova anche il plurale ed il singolare nella stessa frase, come im C. 7, 7 « memorare possem... mi ea res nos longius ab incepto traheret » ; G. 17, 7 « uti nobis... interpretatum est... dicam » ; 95, 2 « sed quoniam nos tanti viri res admonuit...; meque... alio loco de Sullae rebus dicturi sumus, et L. Sisenma... parum mihi libero ore locutus videtur » ; 9, 2 « Iugurthae tui... maxuma virtus fuit, quam rem tibi certo scio gaudio esse. Nobis ob merita sua carus est: ut idem senatui et populo Romano sit, summa ope mitemur ». Tibi... gratulor » ecc. Sallustio usa volentieri il gemitivo oggettivo dei pronomi personali: C. 1, 3 « memoriam nostri quam maxume longam efficere »; H. I, 77, 15 « nostri proditor, istis infidus,...» ; II, 47, 3 « si parricida vostri sum » ; G. 80, 3 « regis Bocchi proxumos... ad studium sui perducit »; 85, 38 « maiores eorum... reliquere... memoriam sui praeclaram »; H. II, 104 « terror hostibus ex fiducia sui incessit » ; H. IV, 33, conlegam minorem et sui cultorem exspectans ». Di « mei » e « tui » messum esempio. A pure un esempio di genitivo del pronome personale in senso soggettivo, in luogo del pronome p0ssessivo, uso ch'è, press0 i classici assai raro: C. 33, 2 « maiores vostrum » (1) : è maniera imitata dal greco « ot τράγονοι όμόν » : (cfr. Ces. b. g. 4, 28, 2 « magno sui cum periculo » ; è frequente in Tacito; V. Gantrelle p. 10). Collocazione del pronome personale. — Sallustio, imitando Catone, ama collocare il pronome personale in secOnda sede, dopo la prima parola della frase : C. 51, 35 « atque ego » ; § 41 « hamc ego » ; 52, 2 « longe mihi » ; § 5 « vos ego » ; § 10 « equidem vos » ; § 36 « quare ego » : ed è motevole che questi mumerosi esempi appartengomo all' orazione di Catone : 53, 2 « sed mihi » ; G. 4, 9 « verum ego »; « scio ego ». Cosi C. 52, 2 « ipse secum volvens » ; in luogo del normale e più armonioso « secum ipse » usato in G. 113, 1. f) Pronome riflessivo e aggettivo possessivo. — L' uso del pronome

(1) Variano i Codd. tra « nostri » (P), « vostri » (P'), « vestri » (V) ecc. Ma c'è una testimonianza indiscutibile di A. Gellio 20, 6, M 4 « et idcirco inportunissime, inquit (Apollinare Sulpicio precettore di A. G.), fecerunt qui in plerisque Sallusti exemplaribus scripturam istam sincerissimam corruperunt ; nam cum ita in Catilina scriptum esset, « saepe maiores vestrum... », vestrum obleverunt et vestri superscripserunt. Ex quo in plures libros mendae istius indolis manavit ».

è conforme al gemio latino, e già Cicerone se m'era valso abbondantemente. — « im » e l' accusativo. — C. 17, 2 « im umum omnes comvocat » (cfr. G. 11, 2; 31, 14; 50, 5; 51, 3; 80, 2; 98, 4); — G. 49, 6 « aciem... in planum deducit » ; — 29, 2 « a bono... in pravum abstractus est » ; — 48, 3 « collis... in immensum pertingens »; 92, 5 « mons... in immensum editus » ; 73, 5 « Mari virtutem in maius celebrari » (= ἐπί τὸ μείζον, esageratamente) ; H. II, 69 « Varro in maius (= plus quam) more rumorum audivit » ; III, 14 « in maius componentem » ; — 48, 11 « quae profecto in cassum agebantur » (cfr. il Gr. sig xsvóv): in Sallustio è um arcaismo, comune anche a Livio (2, 49, 8; 10, 29, 2) ed ai poeti (Virg. G. 1, 387; III, 100; E. III, 345 ; VII, 421 ; VIII, 378); — H. IV, 37 « in medium (= in commune) consultare » ; — I, 5 « plura de bonis falsa in deterius composuit »; — C. 16, 3 « im praesens »: (cfr. H. IV, 69, 19; 50); H. III, 48, 12 « in posterum » : — G. 104, 2 « (res humanae) fluxae et mobiles semper in advorsa mutantur ». — « in » e l' ablativo. — C. 52, 12 « in excelso aetatem agunt »; G. 45, 2 « saepe in medio (= mel centro della schiera) adesse »; cfr. 79, 3 « ager in medio harenosus » ; 46, 7 « in postremo C. Marius legatus cum equitibus curabat » ; 59, 2 « in proxumo locati fuerant »; 68, 4 « equites im primo (= in prima linea) late... ire... iubet » ; C. 19, 6 « eam rem in medio relinquemus » ; 52, 11 « eo res publica in extremo sita est » ; G. 23, 2 « intellegit omnis suas fortumas in extremo sitas ». Sovente questo costrutto sta in luogo del semplice aggettivo o dell' avverbio : cosi C. 41, 1 « Allobroges diu in incerto (= incertum) habuere, quidnam... »; cfr. G. 46, 8 « ut absens an praesens permiciosior esset, in incerto haberetur » ; e 38, 5 « fugere an manere tutius foret, in incerto erat » (cfr. in Tucidide 1, 25 « ëv &τόρφ είχοντο »; 3, 22 « èv άπόρφ ηοαν »); G. 51, 1 « eventus in incerto erat »; C. 51, 12, « in obscuro vitam habent »; 52, 6 « libertas et anima nostra in dubio est » ; G. 5, 3 « quo ad cognoscundum omnia inlustria magis magisque in apert0 sint » ; 85, 23 « meque bona neque mala eorum in occulto patitur » (= êv τφ άφανεῖ Tucid. 7, 75). Ma Sallustio ama la varietà ; in G. 95, 4 « incertum habeo, pudeat an pigeat magis disserere ». — ad — C. 20, 11 « nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse » ; — uno dei modi favoriti da Sallustio è « ad hoc » = « inoltre », che leggesi in C. 14, 3; 17, 4; 21, 4; 26, 4; 30, 6; 31, 3; 37, 10; 44, 6; 53, 3; G. 2, 2; 6, 3;.... H. II, 15. — H. I, 12 « turbae seditiones, ad postremum bella civilia orta sunt » : questo

« IndietroContinua »