Immagini della pagina
PDF

ànno es. numerosi ; gli es. di Cicerone e Cesare, tolti quelli regolari con aggettivi comparativi e superlativi, sono rarissimi : (Cic.: ad Att. 4, 3, 3 « in interiora aedium » ; ad fam. 10, 19, 2 « belli extrema »; Ces. b. g. 1, 10, 5 « provinciae extremum »; id. « in occultis ac recomditis templi ») ; in Livio (V. Riemamm, op. cit. p. 102-104) e negli scrittori p0staugustei è frequentissimo, specialmente in Tacito (1). Nè doveva essere stramiero alla lingua popolare: cfr. B. Afr. 50 « summa... collis ».

Quanto ai pronomi s' à C. 45, 3 « ad id loci », (G. 75, 7) = « ad eum locum » ; e, a denotare circostamze di tempo, G. 63, 6 « is ad id locorum talis vir » ; 72, 2 « neque post id locorum Jugurthae dies aut mox ulla quieta fuit » ; 85, 7 « ad hoc aetatis a pueritia »; 102, 1 « post ea loci... pervenit » ; (= « ad, post id tempus »): costruzione rara nella prosa classica, specialmente se l' accusativo dipenda da preposizione ; è modo tutto Sallustiano. — Qui si riattacca l'uso del genitivo dei nomi astratti con « e0 », costruzione regolarissima, ma che nè Cesare nè Cicerone (forse soltanto per casO) usano ricorrendo sempre alla concordanza diretta : G. 1, 5 « eo magnitudinis » ; 5, 2 « eo vecordiae » ; 14, 3 « eo miseriarum ». - Sallustio fu, pare, il primo ad usarlo, seguito poi da Livio (25, 8, 11 « eo consuetudinis » ; 28, 27, 12 « quo amentiae » ; 23, 19, 13 « ad id ventum inopiae ut... »), da Tacito, da Plinio (Paneg. 16, 5 « eo imsolentiae furorisque » ; 1, 5 « eodemque loci »).

Vogliomo anche notarsi qui le espressioni « nihil reliqui facere », « nihil pensi habere », « nec quicquam pensi habere ». — Della 1° Sallustio ha i seguenti esempi: C. 11, 7 « milites nihil reliqui victis fecere » ; 28, 4 « luxuria ex magnis rapinis nihil reliqui fecerat » ; 52, 4 « nihil fit reliqui victis » ; cfr. C. 20, 13 « quid reliqui habemus praeter miseram animam ? » Vale « relinquere » ; ma l'uso della frase col genitivo partitivo è più energico e nota meglio l' esaurimento di ogmi risorsa. Cfr. Cic. in Verr. 1, 1, 2 « nec hoc quidem sibi reliqui facit » ; Sull. 32, 89 « quod fortuna in malis reliqui fecit » ; Ces. b. g. II, 26 « nihil ad celeritatem sibi reliqui fecerunt »; Corm. Nep. Att. 21, 4 « nihil reliqui feci quod ad sanandum me pertineret ». — In G. 76, 4 « prorsus ab utrisque nihil reliquum fieri », vale « omittere », « intermittere », ed è senso raro. — La 2* si legge in C. 5, 6 « neque id quibus modis adsequeretur... quicquam pensi habebat »; 12, 2; 23, 2; 52, 84 (con « esse »); G. 41, 9. E un volgarismo; frequentissimo

(1) V. Gantrelle, op. cit. § 30.

in Plauto, ignoto a Ces. e Cicer.; vale « nihil curare »: il « pensi » è genitivo partitivo, dipendente da « quicquam », di « pensum » partic. pf. pass. neutro sostantivato. — Di qui si sono svolte le locuzioni « pensi non habere », « p. non ducere », melle quali « pensi » è un genitivo di « prezzo » ; sono proprie dell' età argentea. Sallustio ama molto il genitivo « animi » come complemento limitante, precisante il senso della parola che accompagna : C. 1, 5; 2, 3; 53, 1 « virtus animi » ; 51, 4 « lubido animi » ; 58, 2 « timor animi » ; G. 4, 4 « iudicium animi ». Si trova um genitivo attributivo congiunto con « ad » a causa dell' omissione dei sostantivi « templum », « aedes », una volta sola im Sallustio H. i. 26 « ad Jovis mandem nostra ». « Collocazione del gemitivo ». Mentre Cesare e Cicerone collocan0 prima il genit. soggettivo e poi l' oggettivo, Sallustio opera inversamente: G. 30, 3 « cuius de libertate ingeni et odio potentiae nobilitatis supra diximus » ; 103, 5 « qua re barbari et famam avaritiae Romanorum falsam et Sullam... amicum rati ». 3) Genitivo con aggettivi. — Il gemitivo partitivo dipendente da um aggettivo al positivo, com' è im G. 93, 4 « cuncta gignentium » ; H. III, 87 « reliqua cadaverum » (= cuncta gignentia, reliqua cadavera), è poetico (cfr. Ov. « hominum cunctos »...); in prosa da Sallustio lo imitarono Livio e poi Tacito (cfr. del 10 « reliqui peditum »; « delecti patrum » ; « expediti, circumfusi militum », ecc.; del 2° « cuncti civium »; « cuncta curarum »; « cuncta scelerum », ecc.). — Più raro è tale collegamento coll' aggettivo nel singolare, come lo troviamo in Ennio, che l' à imitato dal Greco, da Omero, e fu il primo ad usarne (dia, magna, sancta dearum, δία δεαων). « Genitivo in funzione di complemento oggetto com gli aggettivi relativi ». — Questo costrutto va sempre più moltiplicandosi nell'età classica e postclassica; e molti di questi aggettivi appartengomo alla p0esia ed al latino della decadenza. La ragione dello estendersi di tale costruzione è l'analogia, forza di grande efficacia e risultato nella vita evolutiva delle lingue. Sallustio oltre agli aggettivi relativi ch'egli à comuni con Cic., Ces., Nep. (adpetens, alienus (1), gnarus, ignarus, insolens, insuetus, prudens, sciens); ad altri che s0m0 d' us0

(M) Di « alienus » col genit. S. à un solo es. C. 40, 5 « neque aliena consili » (= non straniera alla congiura): e questa costruzione eccezionale è qui spiegabile poichè « non aliena » vale « particeps » : cfr. Ov. « ioci non aliena » (= non nemica degli scherzi). Cfr. Cic. De Fin. I, 4, 1M e Acad. I, 11, 42.

poetico (H. II, 33 « frugum pabulique laetus ager » : cfr. Virg. En. I, 445 « laetissimus umbrae lucus » ; — G. 79, 6 « loca... nuda gignentium » ; cfr. Ovid. « nuda arboris » ; — G. 90, 1 « ager frugum vacuus » ; cfr. Oraz. Sat. II, 2, 62 « vacuus operum » ; e Ter. Ht. 90 « tempus vacivom laboris ») ; o d' uso arcaico (H. V, 19 « cupientissumus legis » : cfr. Pl. Mil. 1049 ed altrove ; Terenzio ; Ennio Am. 80; Aur. Vitt. ; Tac. ; — C. 52, 36 « de manufestis rerum capitalium » ; G. 35, 8 « manufestus tanti sceleris » : cfr. Pl. Trucul. 1, 2, 30 « manufestam mendacii, mala, te teneo » ; Tac. A. II, 85 ; XIII, 26; XV, 60; = « convictus »; evidente analogia di « reus », « noxius », « accusare », « convincere » che ànno il genitivo): — oltre a tutti questi di cui esistomo già esempi mel Latino anteriore, alcuni ne crea egli stesso pel primo : G. 39, 1 « pars ins0lita (= che non à esperienza, non avweZZa) rerum bellicarum »; H. II, 39 « genus servitii insolitum »: (cfr. I,iv. X, 28, 9 « insolitos eius tumultus equos »; ma Ces. b. c. 52, 85, 3 « imsolitum ad laborem... exercitum »); — G. 43, 1 « Metello... advorso populi partium »; 35, 1 « Jugurthae advorsus erat »; H. i. 119 « advorsus (= advorsarius) ille nobilitatis », (Dietsch : di dubbia attribuzione sallustiana secondo il Maurenbrecher, pag. 212); — G. 17, 5 « ager frugum fertilis » ; — C. 7, 6 « laudis avidi, pecuniae liberales erant » (1); — H. IV, I « perignari locorum »; — H. I, 78 « privus ipse militiae » ; — « alieni adpetens sui profusus » in C. 5, 4 (1).

Sallustio usa pure un gemitivo libero, corrispondente a um ablat. di relazione, con aggettivi aventi senso assoluto : H. I, 148 « egregius militiae », (ma G. 82, 2 « vir egregius in aliis artibus »); H. III, 91 « ingens ipse virium atque animi » ; H. III, 110 « dubius consili »; IV, 84 « consili aeger » (= irresoluto) ; H. I, 150 « animi immodicus »; II, 74 « ipse animi atrox » ; III, 26 « firmatus animi » ; 107 « animi incertis succurritur » ; IV, 55 « inquies animi »; 56 « exterritOs animi firmavit » ; 73 « inpotens et nimius amimi est » ; 68 « anxius animi ». Questa costruzione, frequente in Livio, frequentissima in Tacito, mormale mei poeti Augustei e del 10 secolo (specialmente in Stazio e Silio Italico), sarebbe, secondo il Walmaggi, op. cit. p. 13, um modernismo nello stretto senso della parola ; ma alcumi esempi ci induc0n0 pure a credere che non fosse del tutto ignota alla lingua arcaic0-p0p0lare: cosi Plaut. Rud. 1, 3, 32 « incerta consili »; Cist. II, 1, 8 « lassus animi » ; IV, 2, 3 « animi miseram »; Trin.

(1) Qui il genit. è forse dovuto a concinnitâ.

[ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors]

(1) In G. 63, 2 « animus belli ingens domi modicus » e H. II, 91 « ipsae (virgines) belli promptissumos delegebant •, « belli » è un locativo. Come « locativo » spiegano moiti (Kühnast • Synt. Liv. » p. 391 ; Ebrard, « De abl. locat. instr. ap. priseos script. lat. usu, Jahrb. f. Philol. X Suppl. Bd. p. 601: ed altri) anche « animi » e * consili » (cfr. Omero ἐν τὸ βωμό). Nota l' Ebrard: « quam vocem omnibus his locis non esse genitivum sed locativum adparet ex eo, quod iis locis, quibus invenitur pluralis non scribitur « animorum » sed « animis » locat. Cic. Tusc. I, 40 « animis pendere ». Delbruek p. 31. — Ma il Schoenfeld, De Tac. studiis Sallust. p. 35, li ere le genitivi soggettivi. — Notano giustamente Buecheler-Havet che « animi » potè in origine essere un locativo coi verbi ed aggettivi denotanti un passeggero stato d' animo, e allora può tradursi « nel suo animo ». Ma in « praestans animi », « egregius, ferox, ingens animi » dove indica « quanto all' animo » e accompagna un aggettivo denotante un modo permanente di essere, è certo un genitivo, e « ingeni » non è mai altro. I grammatici latinl in ge:;ere sapevano che « Lugduni, Romae, domi », ecc. non eran veri geiiitivi, e le diceano « forme avverbiali similia genetivo », ed è giusto poichè in Sintassi queste forme sono considerate come specie di avverbi ». Che siano genitivi l0 dim0stra poi anche l' uso di « mentis »: Plaut. Trin. 454 « sanus mentis » ; e Consol. ad Liviam v. 398 « anxia mentis ». — Quest' uso libero del genit. è di gran lunga più freque;te nelle H. che non in C, e G,

]

[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]

potiebatur » ; 75, 2 « oppidi potitus » ; usa eziamdio l' ablativo: ma di persona ha sempre il gemitivo: G. 25, 10 « ut... Adherbalis potiretur » ; G. 74, 3 « armorum aliquanto numero, hostium paucorum potiti », dove sono unite le due costruzioni (1). — Volgarismo.

8) Genitivo del gerundio o gerundivo. — Dipende da um s0stantivo in H. I, 55, 8 « ut... omnia retinendae dominationis honesta aestumet »; 77, 3 « exercitum obprimumdae libertatis habet » ; § 6 « cum privata arma obprimundae libertatis coepisset » ; — dipende da « esse » in C. 6, 7 « regium imperium... conservandae libertatis atque augendae reipublicae fuerat » ; 46, 2 « illorum impunitatem perdundae reipublicae fore credebat » ; G. 88, 4 « quae postquam gloriosa modo meque belli patrandi cognovit »; — dipende in modo più libero da um' espressione composta d' un verbo e d'un complemento diretto, in H. I, 77, 10 « ad arma civilia, quae ille advorsum divina et humana omnia cepit, non pro sua... iniuria, sed legum ac libertatis subvortundae ». — E um genitivo che letteralmente si traduce « esser tale da produrre questo o quest' altro effetto », effetto ch'è appumto espresso dal gerundivo genitivo: in realtà dunque si tratta di un gemitivo di qualità, o descrittivo ; ed è inesatto ciò che Donato ammota a Ter. Ad. 270 « ne id adsentandi » ; « antiqua ἐλλετφες. Deest enim causa ». Quest' us0 comimcia appunto com Terenzio Ad. 270 « ne id adsentandi magis quam quo habeam gratum facere existumes » ; dov' è forse dowuto alla fedele riproduzione del passo dall' originale greco; lo ritrowiamo in Plauto Rud. 5, 3, 18 « iusiurandum rei servandae, non perdundae conditum est »; E. Alex. 65. Ne à pure qualche es. Cicerone Leg. 2, 23, 59 « cetera in XII minuendi luctus sunt lamentationisque funebris »; Verr. 2, 53, 132 « studia cupiditatesque honorum, quae res evertendae reipublicae solent esse »; De inv. II, 47, 138 « omnia subplicia culpae ac malitiae vindicandae constituta esse ». In Tacito quest' uso si fa assai più libero ed esteso, e talora il genitivo del gerundio sta da sè, semZa alcum reggimento (An. II, 59 « Aegyptum proficiscitur cognoscendae antiquitatis); ed è allora un vero genitivo di scopo, finale, essendosene perduto il senso primitivo (V. Gantrelle p. 19). Anche in Vell. Paterc. Ediz. Haase II, 20, 5 « cuius augendae C. Marium... revocavit ». Equivale all' infinito com τοῦ dei Greci, che dinota anche l' intenzione; cfr. Plat. Gorgia XII « λάγειν... τοῦ κατz£zyàg Yêw=392. » = parlare... per rischiarar la c0sa.

Il genitivo del gerundio o gerumdivo com avidus si à per la 1* Volta in S., G. 35, 3.

(1) Quanto a « potior » coll' accus. v. pag. 129.

« IndietroContinua »