Immagini della pagina
PDF

« saepe ipsa plebes... armata a patribus secessit »: le secessioni furono tre in tutto. Gli avverbi di luogo sono spesso usati da S. in luogo di pronomi preceduti da preposizione, il che sommamente giova alla comcisione dello stile: cosi « ubi » C. 20, 8 « apud illos sunt aut ubi (= apud quos) illi volunt » ; 54, 4 « sibi magnum imperium exercitum bellum novum exoptabat, ubi virtus emitescere posset »: G. 37, 3; 46, 5; 47, 1; 67, 1; 75, 5 ; 90, 2; H. IV, 28: — « ibi » C. 3, 3 « studio ad rempublicam latus sum ibique (= et in ea republica) mihi multa advorsa fuere » ; 5. 2 « ibique (= in eis artibus) iuventutem suam exercuit »; 8, 3 dove ibi si riferisce ad « Atheniensium », = « Athenis » ; 27, 3 « coniurationis principes convocat,... ibique (= in eo conventu)... »; 60, 7; G. 79, 8 « ut quos finis populo suo - peterent, ibi vivi obruerentur » ; 85, 41; 101, 6; 112, 3: « unde » G. 14, 22 « tibi inmaturo et unde (= a quo) minume decuit vita erepta est » (1): — « inde » C. 22, 2 « humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse; inde cum... ommes degustavissent », cioè « de eis pateris » o « ex eo sanguine » (2); — « huc » G. 47, 2; — « illuc » H. III, 48, 7; — « quo » G. 66, 2 « Vagenses, quo Metellus... praesidium imposuerat » (= apud quos); — « eodem » C. 4, 2 « a quo incepto... me ambitio mala detinuerat, eodem regressus » (= ad id inceptum a quo...); — « eo » è frequentissimo; citeremo solo C. 44, 2 « Cassius semet eo brevi venturum pollicetur », cioè « in Galliam », « ad Allobroges », « ad cives »; G. 60, 1 « ubi quisque legatus aut tribunus curabat, e0 (= in eam partem) acerrume niti »; ecc. ecc. Una volta sola à Sallustio « hâc » mel senso di « in tali circostanze », « haec cum ita sint », « ita rebus comparatis »; C. 52, 11 « hic mihi quisquam mansuetudinem et misericordiam nominat ». Cfr. Cic. Phil. 8, 4, 11; ad Fam. 7, 13, 1. VIIIo. Uso del verbo. α) Generi del verbo. — α) In tutte le lingue accade sovente che verbi transitivi siano adoperati intransitivamente: ma pOssono darsi due casi, che vogliono essere bem distinti fra loro: 1°) verbi transitivi la

(1) È una imitazione da Catone il quale pel primo usò « unde » riferito a nome di persona in r. r. V, 3 w duas aut tres familias habeat, unde utenda roget, et quibus det, praeterea nemini ».

(2) La costruzione normale di « degustare » è coll' accus. della bevanda. Si trova tuttavia anche « de » o « ex » coll' abl. della bewanda o del recipiente; Cic. ad Att. 13, 40, 1 ; pro Clu. 26, 72.

[ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors]

*** *** Proprio del linguaggio famigiiare: è frequentissimo nei comici,

[ocr errors]
[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]
[graphic]

specialmente nelle espressioni « bene, male vortere »; cfr. Virg. Ecl. 9, 6 « quod nec vertat bene » (dove « nec bene » vale « male » ed è arcaismo); Ces. b. c. 3, 73, 6 « detrimentum in bonum verteret »; ed è frequentissimo poi in T. Livio (cfr. Riemann, op. cit. p. 204-205) ed in Tacito (1). I verbi passivi aveano in origine significato riflessivo, ed alcuni l' ànno poi conservato accanto al significato passivo. Di tali verbi passivi con valore medio, in Sallustio sono questi i più notevoli: « advolvor »

[ocr errors]

« mores non paulatim, ut antea, sed torrentis modo praecipitati »; = « rovinare » (ma G. 14, 23 e 58, 6 com senso passivo; e 41, 9 « se praecipitare »). Di verbi usati assolutamente sono questi gli esempi Sallustiani: « accidere »: — G. 88, 6 « quo improvisus gravior accideret » ; 107, 6 « quia de inproviso acciderant, haesitante Jugurtha, incolumes transeunt ». Questo verbo era del linguaggio militare; ma si diceva delle armi, non di persome com'è usato qui: cfr. Ces. b. g. 3, 14 « missa a Gallis tela gravius accidebant » (= « venir addosso »). « agere », in significato proprio, G. 60, 5, H. I, 59; 77, 20; II, 47, 8; III, 48, 3 ecc.; ma à pure altri svariatissimi significati. Cosi in C. 21, 3 « initium agundi facturum »; 52, 29 « vigilando, agundo, bene consulundo, prospera omnia cedunt »; H. I, 55, 7 « agundum atque obviam eundum est », vale « rebus strenue gerendis intentum esse »; — in Liv. 22, 14, 14 « audendo atque agendo res Romana crevit »; 22, 53, 7 « audendum atque agendum esse », à lo stess0 sens0. — Si riferisce ad operazioni militari e vale « pugnare » in G. 101, 6 « tum Marius apud primos agebat »; H. I, 7 « inter certamina libertatis aut gloriae aut dominationis agit »; 34 « quantis familiaribus copiis agerent?»; TI, 98, 4 « hostis in cervicibus iam Italiae agentis ». — A il valore di « agere vitam », « vivere », « essere »,

(1) Tra i molti verbi transitivi cui Sallustio aggiunge « se » ad esprimere l'azione riflessa, noteremo qui soltanto i seguenti: « se invitare » = « goderSela mangiando e bevendo, darsi buon tempo », H. IV, 4 « cum se ibi vino ciboque laeti invitarent » (cfr. Plauto): « se emergere » = « svincolarsi, uscire », H. IV, 22 « ubi se laniata naufragia fundo emergunt »: il verbo « emergere » con un complemento diretto si trova in Catullo 64, 14 « emersere... vultus » ; in Terenzio Andr. 562, e Nep. Att. II, I « emergere se e malis ». Col « se » anche in Cicerore De har. resp. 25, 55.

in H. I, S « optumis... moribus et maxuma concordia egit (res R0mana) »; e con aggettivi in G. 55, 2 « civitas... laeta agere »; § 7 « divorsi agebant »; S9, 7 « quae (Africa) procul a mari incultius agebat »; H. I, 55, 2 « liberi agere »; dub. 3 « iustos et egregi0s agere »; II, 47, 4 « a prima adolescentia in ore vostro privatus et in magistratibus egi »; e § 5 « ut fama et fortunis integer agas ». (Cfr. Ter. Ad. 501 « facillume agitis »; e Tac. An. III, 38 « Thraecia... insolentia nostri discors agebat », ed anche senz' aggettivo III, 19 « apud illos homines qui tunc agebant »). — In G. 98, 6 « feroces pr0 victoribus agere », vale « comportarsi ». Si cfr. del resto l'uso vari0 di « agire » ital. « agitare »: — Già me abbiamo parlato nel lessico (V. p. 56). Qui notiamo: H. I, 55, 11 « agitandi inops », « senza mezzi di sussistenza »; II. 9S, 9 « (Gallia) nunc malis fructibus ipsa vix agitat »; cioè « passar la vita, vivere ». — In G. 59, 1 « equitatum omnem... pro castris agitare iubet » ; 94, 4 « pro muro dies n0ctisque agitare » ; vale « stare, trattenersi, fermarsi »; quindi « abitare, dimorare in qualche luogo », particolarmente di popoli Nomadi G. 18, 9 « Libyes propius mare... agitabant »; 19, 5 « super Numidiam Gaetulos accepimus... agitare ». — A il senso di « comportarsi » in C. 28, 8 « postremo ferocius agitare quam solitus erat »; G. 74, 1 « varius incertusque agitabat »; 63, 5 « eo modo agitabat »; e mel passiv0 impersonale G. 41, 7 « paucorum arbitrio belli domique agitabatur ».

— « Amimo, secum agitare » = « pensare », G. 11, 1 « longe aliter animo agitabat » = « avea ben altri pensieri mella sua mente »; 113,

[ocr errors]

3 « dicitur secum ipse multum agitavisse»: e al passivo senza « animo » mè altri simili complementi, G. 30, 1 « de facto consulis agitari » = « discorrere ».

« adniti »: — C. 19, 1 « Piso in citeriorem Hispaniam... missus est, adnitente Crasso » ; G. S5, 47 « admitimini mecum »; H. IV, 69, 14 « nullo circum adnitente »; è uso raro; ordinariamente « adniti» à um complemento.

« eanere »: — C. 59, 1 « signa canere iubet »; G. 94, 5 « repente a tergo sigma camere » (= canunt). In G. 99, 1 si ànno le due costruzioni: « silentium haberi iubet; ne signa quidem... canere ; deinde... de improviso vigiles item cohortium ; turmarum, legionum tibicines simul omnes signa canere ». Per l' uso intransitivo cfr. Liv. 1, 1, 7 « priusquam signa canerent »; 24, 15, 1 « ubi signa coeperunt canere »; 28, 27, 15 « classicum apud eos cecinit ».

« confidere » : — G. 13, 9 « legati satis confidunt », cioè « s0m0 sicuri del fatto loro »; significato più unico che raro. « curare »: — v. less. p. 67.

« exornare » = « formire », G. 90, 1 « pro rei copia satis providenter exornat ». « facere » = « agire », C. 50, 3 « contra rempublicam fe

cisse »; C. 8, 5 « optumus quisque facere quam dicere... malebat », e 23, 2 « neque dicere neque facere quicquam pensi habebat », è opposto a « dicere » assoluto = « parlare », come in C. 47, 1; 52, 1; G. 32, 1. « favere »: — G. 85, 5 « intellego... aequos bonosque favere » (cfr. l'espressione « favere ore, lingua » = εὐφημείν, « tacere », dov'è pure « favere » usato assolutamente. — Virg., Or., Ov.). « incedere »: — C. 7, 3 « tanta cupido gloriae incesserat » ; 13, 3 « lubido ganeae... incesserat »; G. 18, 7 « tanta commutatio (= cambiamento di disposizione) incessit » ; 41, 3 « lascivia atque

[ocr errors][ocr errors]

« pacificare »: — G. 66, 2 « Jugurtha pacificante », come p0i in Livio.

« parare » = « far preparativi », C. 6, 5.

« simulare » = « fingere », G. 37, 4: come mei comici e megli antichi.

« studere » = « essere uomo di parte, parteggiare, usar par

zialità », C. 51, 13 « neque studere, neque odisse, sed minume irasci decet » ; ed è arcaismo Catoniamo: cfr. J. 83, 3. Cicerone direbbe « studere alicui »; Nep. « studere alicuius rebus ». Questo verbo da Plinio, e dai suoi contemporanei, fu usato anche assolutamente, ma mel senso di « litteris studere », « applicarsi alla scienza »: (Quintil., Sen. rhet., Plin...). « superare » = « sovrabbondare, essere oltre il bisogno », C. 20, 11 « illis divitias superare ». « tendere » = « sforzarsi »: v. less. p. 65. Ed altri ancora meno notevoli, che usati specialmente mell'infinito storico, dàmno allo stile mirabile rapidità ed emergia: C. 11, 4 « rapere Omnes, trahere,... »; G. 14, 5 « sibi quisque ducere, trahere, rapere »; 000. 900. Alcuni verbi che normalmente àmmo um complemento accusativo sono im Sallustio costruiti con « de » e l' abl.: im realtà sono verbi usati ass0lutamente, c0i quali quindi l'uso del « de » è regolare. Cosi C. 4, 3 « de Catilinae coniuratione paucis absolvam » (cfr. Tac. H. IV, 48 « ea de caede quam verissume expediam »); — 30, 6 « si quis indicavisset de c0niuratione » (48, 4 e 6); — C. 3, 2 « ubi de magna

« IndietroContinua »