Immagini della pagina
PDF

prop. congiunzionale con un nome preceduto da congiunziome causale, come in G. 43, 5 «... proficiscitur, magna spe civium cum propter artis bonas tum maxume quod advorsum divitias invictum animum gerebat »; (cfr. G. 89, 6 « cum propter..., tum quia »). — Notevole es. di varietà di costruziome è G. 32, 3 « Fuere qui... traderent, alii perfugas vendere ; pars... agebant ». — Altri esempi : C. 17, 6 « incerta pro certis, bellum quam pacem malébant » (1) ; G. 97, 4 « et prius quam exercitus... instrui..., denique antequam... accipere quivit..., equites Mauri... incurrunt » (varietà ed abbondanza): ecc. e) Varietà di espressioni. — Cfr. C. 10, 1 « Reges... mationes... populi » com C. 20, 7 « Reges... populi... mationes », e H. IV, 69, 5 « Cum nationibus... populis... regibus ». — C. 4, 1 « aetatem a republica procul habendam decrevi » con G. 4, 3 « decrevi procul a republica aetatem agere ». — C. 11, 4 « Neque modum neque modestiam » con C. 38, 4 « Neque modestia neque modus ». — C. 27, 7 « Intenti paratique essent » com G. 49, 3 « Parati intentique invadere ». — C. 20, 14 « Libertas, praeterea divitiae, decus, gloria » com C. 58, 8 « divitias, decus, gloriam praeterea libertatem ». — C. 44, 3 « data atque accepta fide » com G. 81, 1 « fide data et accepta ». — C. 52, 20 « Armorum atque equorum » con G. 62, 5 « Equorum et armorum ». — C. 53, 1 « Clarus atque magnus » com G. 92, 1 « Magnus et clarus », e H. I, 55, 1 « Maxumi et clari estis ». — G. 24, 3 « Ferro an fame » con G. 38, 9 « Fame aut ferro ». — G. 66, 1 « formidine aut ostentando praemia » con 89, 1 « metu aut praemia Ostentando ». — G. 107, 4 « spes opesque » con 114, 4 « spes atque opes ». — C. 51, 11 « mon ita est » com G. 85, 42 « non est ita » (più usato): (si potrebbero chiamare chiasmi a distan2a). — C. 32, 1 « quae bello usui forent » con G. 43, 3 « quae in bello vario et multarum rerum egenti usui esse solent ». C) Altri modi di varietà abbiamo visto studiando la sintassi sallustiana. Qui motiamo ancora la varietà del numero dei sostantivi come in C. 16, 2 « fidem, fortunas » ; 33, 1 « fama atque fortunis »; 20, 8 « pericula repulsas iudicia egestatem » ; G. 57, 4 « glande aut lapidibus » ; 57, 6 « iacula tormentis aut manu emissa » ; 25, 9 « aut vi aut dolis ». Per « varietà » è pure omesso il « me » mel 10 membro di C. 58, 21 « Cavete inulti animum amittatis, neu... ». Lo studio della varietà è pure manifesto in C. 20, 11 « Quis mortalium, cui virile ingenium est, tolerare potest illis divitias superare,

(1) V. Zeugma a pag. 247.

quas profundant in extruendo mari..., nobis rem familiarem... deesse? » dove dall' enunciato primitivo generale, passa al caso speciale, attuale, e scrive « illis... nobis » in luogo di « aliis... sibi ». La varietà si ottiene da Sallustio anche col variare le congiunzioni copulative di una stessa proposizione : cosi C. 1, 4 « divitiarum et formae gloria fluxa atque fragilis est, virtus clam a aeternaque habetur »; 7, 4 « magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque conviviis lubidinem habebant »; 39, 4; 50, 1 e 2: 53, 2 « domi militiaeque, mari atque terra » ; 54, 2; G. 14, 2; 35, 5: 41, 2; 67, 2 « boni malique, stremui et imbelles » (1); 87, 2 « patriam parentisque et alia omnia tegi, gloriam atque divitias quaeri » ; 92, 7 « castello virorum atque armorum satis, magna vis frumenti et fons aquae, aggeribus turribusque et aliis machinationibus locus inportunus » ; 94, 1 ; 96, 4; 99, 2. Notevolissimo G. 31, 20 « regna provinciae, leges iura iudicia (asindeto), bella atque paces, postremo divina et humana omnia »; cfr. G. 9, 2 « Senatus et Populus romanus » (104, 5; 111, 1) com G. 41, 2 « populus et senatus romamus » e G. 21, 4 « que » normale). Cosi parmi d' aver descritta, almeno mei punti più importanti, la varietà sallustiana. Ma non conviene considerare questa varietà come um dogma stilistico inviolabile. Anche Sallustio ama la « concinnitas » e l' equilibrio fra i vari membri delle frasi, del periodo : egli anzi fa us0 del « chiasmo », del « parallelismo », della « concinnitas », tre forme di um unico procedimento, e se me serve com molta abilità (2).

(1) Quando in una enumerazione i concelli sono, come qui, ordinati a due a due, si suole omettere la congiunzione copulativa fra i due termini di ogni c0ppia.

(2) Eccone alcuni es.: di Chiasmo : C. 5, 6 « satis eloquentiae, sapientiae parum » ; 14, 3 « manus atque lingua, periurio aut sanguine civili » ; 15, 5 « citus modo, modo tardiis incessus », (sopra 11 esempi di modo... modo, 8 offrono il chiasmo, cioè G. 23, A ; 36, 2; 45, 2 (...modo, modo..., saepe...); 60, 4; 84, 1 ; 93, 4; I 13, 2. Tutti gli altri scrittori, meno qualche imitatore di Sallustio, separano le due particelle); 20, 10 « viget aetas, animus valet »; 27, 2 « insidias tendere, parare incendia » ; 45, 1 « his rebus ita actis, constituta nocte » ; 46, 2 « ingens cura atque laetitia ; laetabatur... anxius erat... » (es. notevole); 52, 4 « tum persequare, ubi facta sunt.. ; ubi evenit... frustra inplores »; 58, 1 « ex ignavo strenuum, fortem ex timido » ; 61, 9 « laetitia maeror, luctus atque gaudia » ; G. 7, 5 « proelio (a) strenuus (b) (A) erat et bonus (b) consilio (a) (B); quorum alterum (B) ex providentia timorem, alterum (A) ex nudacia temeritatem adferre plerumque solet • ; 10, 6; 12, 5 « dormientis alios, alios

[ocr errors]

Tuttavia, mentre im Cicerone questa è una norma fissa, costante, rarissimamente dimenticata, Sallustio al contrario l'à come eccezione. Egli rompe frequentemente tale equilibrio per evitare la monotonia. Cosi accade di trovare da lui usato anche « pars... pars », ma tre volte soltanto (G. 14, 15 ; 33, 3 ; 39, 1), ed alcume sue espressioni ripetute più volte quasi alla lettera : tra queste ò notato : C. 10, 4 « Fidem, probitatem, ceterasqne artis bonas », come in G. 1, 3 « Probitatem, industriam, aliasque artis bonas ». — C. 23, 1 « Sed in ea coniuratione fuit Q. Curius...: huic homini » ; abbiamo lo stesso rapporto di pensiero espresso com parole identiche in C. 25, 1 e 2 « Sed in his erat Sempronia...: haec mulier... ». — C. 36, 5 « Tanta vis morbi ac veluti tabes plerosque civium animos invaserat » : cfr. G. 32, 4 « Tanta vis avaritiae animos eorum veluti tabes invaserat ». — C. 40, 2 « Plerisque motus erat, atque eos moverat » ; cfr. G. 70, 1

occursantis interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere »; 14, 13; 14, 17 « quo adcedam aut quos adpellem? Nationesne an reges,... ? an quoquam mihi adire licet,...? » 30, M ; 31, 19 « qui si dediticius est, profecto iussis vostris oboedtcns erit, sin ea contemnet, scilicet existumabilis, qualis illa pax aut deditio sit » (dove la M* proposizione è data in forma inversa); 42, 5; 64, 5 « apud negotiatores... criminose (a) simul et magnifice (b) de bello loqui: dimidia pars exercitus si sibi permitteretur, paucis diebus Jugurtham in catenis habiturum (b): ab imperatore consulto trahi, quod homo inanis et regiae superbiae imperio nimis gauderet (a) »; 66, 4 « pars edocti ab nobilitate, alii studio talium rerum incitati » (cfr. 21, 2 « semisonnos partim, alios arma sumentis »); 76, 6 « et quas victi ab hostibus poenas metuerant, eas ipsi volentes pependere »; 80, 6 « (uxores) denas alii, alii pluris habent » ; 95, 3 « cupidus voluptatum sed gloriae cupidior » ; H. I, 77, 18 « qui... armato Lepido vos inermos retinet »; III, 48, 6 « ut praesides olim, nunc dominos »; ecc. ecc.: di Chiasm0 doppio: C. 53, 4 « parva manu cum magnis legionibus — parvis copiis cum opulenlis regibus — divitias paupertas — multitudinem paucitas » (a b b a); ecc. ecc.: — di Parallelism0 : C. 5, 9 « ex pulcherruma atque optuma pessuma ac flagitiosissuma facta » ; 10, 6 « imperium ex iustissumo optumo crudele intolerandumque factum; 61, 2 « quem quisque vivus pugnando locum ceperat, eum amissa anima corpore tegebat » ; G. 10, 6 « concordia parvae res crescunt, discordia maxumae dilabuntur »; 85, 40 « munditias mulieribus laborem viris convenire »; ecc. Per amore di simmetria egli scrive: C. 51, 38 « ärina atque tela militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque sumpserunt », dove militaria sarebbe superfluo ed è detto per contrapposto a magistratuum. — Alcuni attribuiscono pure ad amore di concinnitas il sgl. vigiliae (p. vigiliarum) di C. 5, 3; ma v. a pag. 89 (Uso del sostantivo, b) Numero, 3). — In C. 3, 3 abbiamo « parallelismo anaforico » intrecciato al « chiasmo » : « pro pudore, pro abstinentia « Suspectus regi, et ipse eum suspiciens ». — C. 10, 2 « otium divitiae », come 36, 4 « otium atque divitiae », e con una leggera variante di parole non di significato, G. 41, 1 « otio atqne abundantia earum rerum quae prima mortales ducunt » : e quest' ultima frase « quae prima mortales ducunt » si rilegge ancora in C. 36, 4; G. 41, 1; 76, 6; 84, 2. — Cfr. G. 16, 1 « Pretium aut gratiam » com G. 29, 3 « pretio aut gratia », e C. 52, 23 « pecuniae aut gratiae ». — C. 30, 5 « Quibus omnia, honesta atque inhonesta, vendere mos erat », è ripetuto alla lettera in G. 80, 5 ; e con lieve variante in 31, 12 « Quibus honesta atque inhonesta omnia questui sunt » : ecc.

b) Brevità. — Tutti gli antichi notarono la brevità dello stile sallustiano. In Gellio III, 1, 6 Sallustio è detto « subtilissimus brevitatis artifex ». Quintiliano IV, 2, 45 dice : « vitamda est etiam illa Sallustiana brevitas et abruptum sermonis genus » ; e X, 1, 32 « illa Sallustiana brevitas, qua nihil apud aures vacuas atque eruditas potest esse perfectius »; e § 102 « immortalis illa Sallusti brevitas ». Seneca retore, Controv. IX, I, 13, scrive : « Hac (brevitate) eum (Thucydidem) vicit et im suis illum castris cecidit » ; e ibid. IV, 24 « Im graeca sententia tam brevi habes quae salvo sensu detrahas ; at ex Sallusti sententia nihil sine detrimento sensus demi potest ». Seneca filosofo dice in Ep. 114, 16: « Sallustio vigente amputatae sententiae et verba ante expectatum cadentia et obscura brevitas fuere pro cultu ».

(= disinteresse), pro virtute (= merito), audacia, largitio, avaritia (= cupidigia) ». — Così nell'uso del « chiasmo » come in quello del « parallelismo • e dell' « anafora • è da riconoscere l'influsso degli scrittori anticlii. Pel « chiasmo » si cfr. Caloue I. 34, 1 1 • si cuperent hostes fieri temere fieri nunc possent »; 41, 2 « decem viros Bruttiani verberavere, videre multi mortales »; 35, 3 « si quis strenue fecerat donabam honeste atque in concione verbis multis laudabam » : Fab. Pitt. fr. 7 « polybrum sinistra manu teneto, dextera vasum cum aqua » : Cel. 58 « delinquere frumentum, Sardiniam hostes tenere » : Claud. 81 « ligna subdidit, submovit Graecos, ignem admovit » ; 88 « crudeliter ille, nos misericorditer, avariter ille, nos largiter •: Sis. 47 « barba inmissa et intonso capillo » ; 50 « sublatus laetitia nimia, atque inpotentia commotus animi » : e pel « parallelismo • Sis. 27 « Romanos... protelant, protelatos persecuntur »; 67 « victoribus proprie spem, victis adversae fortunae maiorem formidinem obiecit »; 73 « inermos armati, impeditos expediti... interficiunt »: Claud. 10 « Gallus sua disciplina scuto proiecto cunctabundus, Manlius animo magis quam arte confisus »: e Catone (V. Deltour, p. 26). Di « anafora » vedi es. in Cat. 16, 17 « quotiens annona cara, quotiens caligo aut quid obstiterit » ; 17, 3 « compluriens eorum milites—alteri alteros occidere, compluriens multi simul ad hostes transfugere, compluriens in imperatorem impetum facere » ; 86, 15 « multa auguria, multa auspicia ».

In Macrobio, Sat. V, 1, 7 si legge: « Quatuor sunt genera dicendi: copiosum in quo Cicero dominatur ; breve in quo Sallustius regnat... ». In Sidonio Apollin. Panegir. Anth. 190 « Qua Crispus brevitate placet..». Vell. Paterc. 2, 36; Stazio, Silv. 4, 7; Apul. Apol. 95.

La brevità d' uno scrittore non è un fatto puramente formale, meccanico, che si ottenga coll'uso di certe figure stilistiche quali l'ellissi, l'asindeto, lo Zeugma; se cosi fosse la si potrebbe avere e non avere a piacimento. La brevità d'uno scrittore è qualche cosa di più complesso e profondo, che riguarda non solo la forma esteriore, ma anche la concatenazione logica dei pensieri e la loro intima matura. Cosi in Sallustio sotto all'uso frequente della ellissi, dell' asindeto, dello zeugma, che sono la parte visibile, materiale, in cui consiste la « brevità grammaticale », c'è un'altra brevità, la brevità psicologica, del pensiero. I pensieri di Sallustio sono profondi, piemi di significato, ed acquistano riliewo dalla frase brevissima, come il brillante dal castone aureo che lo contiene. 0gni sua frase à memo parole che pensieri ; e cosi ci c0stringe sovente a mettere in opera tutta l'emergia del nostro intelletto. Leggendovi dobbiamo rifare tutto il processo psicologico, il lavorio mentale, fatto da Sallustio stesso; il suo stile, in una parola, è suggestivo. V'è inoltre la brevità logica, effetto naturale della psicologica; ogni particolare descrittivo, le transizioni, i concatenamenti sono soppressi: tutto questo deve risultare dal giu0c0 dei pensieri nella frase, dal loro contrasto, dal loro attrito; rimangono solo le linee generali, i tratti più vivaci che colpiscono cosi in modo vigoroso ed energico la nostra mente, e profondamente impressionano l' anima nostra.

Questo amore di brevità, di concisione, in generale è molto vivo negli scrittori arcaici ; anzi è un tratto caratteristico dell'arcaismo di fronte al classicismo (1). E forse in Sallustio oltre a scaturire da ragioni intime, soggettive, è pure um arcaismo, e fors' anche um arcaismo Catoniano.

(1) Cfr. Laws, p. 1 • Sallustius in oratione formanda ad exemplum antiquiorum scriptorum regressus et horum dicendi genus est secutus. Sallustius enim orationem ita conformavit, ut emunciata saepenumero iuxta locaverit neque coniunxerit ». Cfr. anche il Gerlach, Vol. III, p. 321 e Deltour p. 26-32. Così I' ellissi del verbo « esse » è frequente negli scrittori antichi: cfr. Pis. fr. 18: Cat. I. 8, 17; 20, 2; 23, 16; 26, 7 ; 41, 1 1 ; 42, 2; 44, 3; 58, 3 e 10: Cel. fr. 4: Cass. Em. 34: Sis. 14; 16; 35; 57; 79; 88; 99; 135; 136. Cosi pure è frequen!e in essi I' ellissi della copula nelle enumerazioni: cfr. Cat. 19, 18; 25, 7 ; 27 1 ; 28, 6; 74, 2; 88, 1 : Sis. 40; 46; I 13 : Cel. 48: Claud. 36; 94, ecc.: talora sono anche sei e più s0stintivi senza congiunzione, come in

« IndietroContinua »