Immagini della pagina
PDF

tiliano (1. 6, 4)) « ab ultimis et iam oblitteratis temporibus repetita, qualia sunt... prosapia » e (VIII. 3. 26) « prolem die, en diversum ei prosapiam insulsTim. » Qui sUilla boeca di Mario, Tomo plebeo, assume tono di pringente ironia. X.) Sostantivi derivati da aggettivi: — I9. im -ia : — Angustia: H. IV, 26 « Medium spatium... per angTistiam scissum » : l'uso classico è « angTistiae ». Faeundia : C. 53, 3: G. 30, 4; 63, 3 : S5, 26; 102, 4 ; H. II. 47, 4 e IV, 54. Questa parola, e nepptire l'aggett. « facundus », mom si trova in Cicer. ne in Cesare, quantumque occasioni di adoperarla non mamearono loro. Sallustio come si Wede dai casi speeiali e dagli epiteti cùm eui la caratterizza (clara, pòllens. abunda, callida. graeca, camina) la usa a significare facilità e abilità di parola, specialmente in trattative diplomatiche. Insidia : H. II, 29 « Triplices insidiae...; prima... » ; la parola classica è « insidiae » pl. che Sallustio usa del resto sempre altrove. Munificentia : C. 54. 2 « Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur » : G. 7, 7 « Munificentia animi » ; 103, 5 ; 110, 5. E parola inusata da Cicer. e da Ces. Opulentia : C. 6, 3 « Invidia ex opulentia orta » ; 52, 9 « 0pulentia meelegentiam tolerabat » ; 52, 22 « habemus publice egestatem, privatim opulentiam » ; H. II, 47, 14 « pacis opulentiam quaeritis »; pnre ignota a Cic. ed a Ces. Peritia : G. 46, S « peritia locorum » ; H. I, 187 « quibus pritia... est »: neologismo. Properantia: G. 36, 3 « ex tanta properantia tam facile tractum bellum. » E forma rara che qui dà un vigore speciale all'espressione. Altri es. non se n' à che in Tacito (Am. XII, 20 « periculum ex priperantia »). Vecordia : C. 15, 5 « in facie voltuque veeordia imerat » ; G. 5, 2 ; 72 , 2 ; 94, 4 ; 99, 3. Parola d' uso quasi esclusivamente poetica e Tacite0. II°. in -tas (1) — Gnaritas: H. III, S4 « fiducia gmaritatis locorum »; lo ritrowiamo in Ammiano 16, 2 « iuvante locorum gnaritate. » Infecunditas : H. III, 46 « Infecunditate bienni proxumi grave pretium fructibus » ; (= carestia : cfr. Tac. A. IV, 6). La citas : H. IV, 76 « Inclimatos laxitate loci. » Cfr. Cic. de off. I, 39, 139.

(1) Questo elemento formatore varia; è-tas se la radice del primitivo finisce in I, r; è stas, -ietas se la base finisce in -stus, -ius. In tutti gli altri casi è -itas, Quest' uso di sostantivi in -tas, se mon è per tntti i singoli casi un arcaismo di fatto, può bem dirsi um arcaismo di tendenza. Ne troviamo es., alcumi veramente strami in Laber., Varr., Cat., Pac., Acc., Sis., Cel. Antip., Apul. III°. im -as — Satias (= satietas): H. II, 95 « Frumenti ex inopia

gravi satias facta ». Sovente l' adoperano Livio (25, 23, 16; 27, 49,

8; 30, 3, 4) e Tacito (An. III, 30; 54; VI, 38; XVI, 16). E arcaismo dovuto alla lettura di ammalisti antichi. Ne troviamo es. in

* Plauto (Pseud. 322); in Ter. (Eun. 972; Hec. 594); in Lucil. (29,

68); in Sil. (IV, 110). IV°. in -tudo — Claritudo : G. 2, 4; 7, 4: da Catone (I. 15, 1; 19, 17) e da Sisenna (fr. 49). Si ritrova in Velleio, Gellio : l'à imitato Tacito (H. I, 85; II, 178; 83 ; e 30 volte negli Ammali). Il Goelzer ne cita um es. di S. Gerolamo (Vir. ill. « Ad tantam claritudinem venit »). INecessitudo: C. 17, 2 « Quibus maxuma necessitudo inerat » ; 17, 5 ; 21, 3 « omnibus necessitudinibus circumventus » ; 33, 5; 58, 11, 19 ; G. 19, 8; 48, 1 « coactus rerum necessitudine » ; 80, 6 ; 102, 5. Cfr. Tacito Am. I, 9 « necessitudine reipublicae » ed altri 5

luoghi solo degli Annali. Si à in Sempr. Asell. (fr. 5) e Sis. (fr. 98).

Sallustio predilige queste forme in -tudo, comuni mel periodo ar

caico, rare mel classico, e rivissute mel linguaggio Frontoniamo. Ed è

cosi forte questa sua predilezione ch' ei trascura la differenza di significato tra « necessitudo » (amicizia, relaziomi e vincoli di famiglia) e

- « necessitas » (necessità) differenza forse ai suoi témpi non ben fissa

ancora, e preferisce la prima forma come più piena. Altri esempi motevoli nel periodo arcaico sono : « pinguitudo » (Catone I. 11, 2) ;

[ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors][ocr errors]
[ocr errors]

21, 4) : cioè « cupiditas » : « cupido » : : 3 : 21. Nè in Ces., nè in Cicer. trovasi « cupido » ; i contemporamei prediligono « cupiditas ». Tacito imita Sallustio e « cupiditas » mon appare una sola volta negli ammali. Livio 1' à 1, 23, 7 e spesso altrove. E imitazione Catomiama : Cat. I. 47, 14 « aliud est... amor, longe aliud cupido. » Di aggettivi e participi sostantivati mi toccherà disc0rrere in um e sono usati come aggettivi, quali « adulescentior » H. I, 86 ; « properantius » G. 8, 2 ; 96, 3 (cfr. Tac. An. II, 55); « inconsultius » G. 35, 6 (Ces. B. g. I, 45 ; Liv. 41, 7; Plinio, paneg. 83); « purgatiores » H. II, 111; » suspectiores » C. 7, 2 (Cic. Or. 2, 4). — Tra' superlativi: « dextumus » G. 100, 2; è un arcaismo: Prisciano (III, 95) dice « excipitur deaetimus et sinistimus pro deaeterrimus et sinisterrimus, » e cita appunto l' es. Sallustiano, e lo mota pure in Celio e Varrone ; antic0 lo dice Festo (p. 74, ed. Müller): « Ocissume » G. 25, 5; che pare un Volgarismo, comune ai Comici e ad Apuleio : « promptissumus » H. II, 91; I, 77, 1 : « sollertissumus » G. 96, 1 (Catone K. 8, 2); « strenuissumus » C. 61, 7 (Catone K. praef. 4; e I. 19, 1 « viros strenuissumos » : Tac. H. IV, 69 « strenuissumi cuiusque » certo imitato da Sallustio): Plauto à « strenuior » in Epid. III, 4, 1. I comparativi e superlativi di aggettivi in -ius, -uus sono quasi affatto stranieri alla prosa classica, che usa la perifrasi: li trowiamo negli arcaicizzanti Frontone, Gellio, Apuleio; frequenti in Catone (« arduius » I. 85, 6; « arduissumus » I. 38, 9 ; « industrius » I. 55, 12; « innoxiior » I. 42, 10 ; « perpetuius » I. 55, 3; « perpetuissumus » I. 45, 7;....); in Pacuvio trowiamo « egregiissimus » : ed « industrius » in Plaut. Mostell. I, 2, 71 ; Gracch. (pr. Prisc. III, p. 88 K.). Si à ancora « maturrume » in H. I, 66; 77, 13; lo à pur Catone I. 34, 1; (ma « maturissime » I. 36, 11); Cicerone de Orat. III, 20, 74; Ces. b. g. I, 33: Tac. Am. I, 63; XII, 65 ; XV, 74. — Di participi citeremo « cupientissumus » H. V, 19; G. 84, 1 ; « conruptissumi » H. I, 77, 7; « quaesitissumae (epulae) » H. II, 70, 4 (1).

c) Numerali. Soltanto è degna di mota la forma « duum » per « duorum » in umiome con « milium » in G. 91, 3; 106, 5; « duum milium intervallo » ; e G. 50, 3 « praesidium quasi duum milium peditum ». Cfr. Cesare b. g. III, 17, 5.

d) Flessione pronominale. Di notevole non c'è che la forma « quis » per « quibus » : la Catilinaria non me à es., poichè il « quis » im 18, 1 accettato da Jordam e Lallier è dato solo da Mss. inferiori, e da Diomede, le cui citazioni Sallustiane somo spesso errate. Al contrario

(1) Nota ortografica. — II suffisso del superlativo in S. è -umus per -imus. Non è un arcaismo come s' è creduto. Ne l' età sallustiana c'era ancora dualismo

tra le due forme. L'atonicità di quella vocale -u- produceva però un afievolirsi "

del suono pieno u in i, ed -imus pronunciarono già i letterati, e adottò Cicerone; •umus era conservato dal popolo, si trova in Livio ed anche nelle iscrizioni dell'etâ imperiale,

è frequentissimo in G. e H. : quis dat. in G. 13, 6; 14, 10 ; 18, 1; 66, 4; 80, 5; 81, 1 ; 105, 1 ; 111, 2; H. I, 55, 6; II, 29: quis abl. in G. 7, 7; 80, 3; 85, 37; H. I, 32 ; II, 47, 4; in quis G. 25, 4; 28, 4; 70, 5 ; H. II, 47, 1 : III, 9; I, 5: pro quis in H. II, 98, 6. Nei nuovi Framm. dell' Hauler si à pure due volte « quois » (= quis). Tale forma, ch'era in uso ancora ai tempi di Prisciano, ma di cui le iscrizioni antiche ed i poeti comici (1) non ci dàmno esempi, pare fosse del discorso famigliare ; infatti l'à frequentissima Varrone; è melle lettere di Cicerone (ad Fam. 11, 16, 3, e ad Att. 10, 11, 2-3; 13, 22, 4) ; mel Bellum Hispan. 23, 8; in Livio ; in Tac. Annali ; è frequente mei p0eti Catullo, Virgilio, Orazio (serm. ed epodi). Il genitivo « nullius » in C. 29, 3 è dato dai mss. più autorevoli (P). Altri, (fra cui lo stesso P'), dàmno « nulli ». Ammettendo questa ultima forma Occorre spiegarla come contrazione di « nullius » e confrontare « istimodi », « illimodi » di Plauto (Trucul. 5, 38) e di Catone (I. 50, 4; 55, 5) ; « ali rei » di Celio Antipatro ; « mulli rei » di Catone (I. 88, 7), che à anche « illi rei » (K. 25), ed in Afranio « satias toti familiae ». Il « mullo » di G. 97, 3 è abl. di qual. non dativo (cfr. Cic. ad Att. X, 18). e) Flessione verbale. — In Sallustio prevalgono mella 3° persona plurale del pf. attivo le forme in -ere. Lo Jordam ammette solo 4 es. sallustiani certi di -erunt: C. 20, 10 ; G. 14, 5; 58, 3 ; H. IV, 69, 10; ma convieme aggiungere H. I, 33; II, 5 ; 8. Di altri cimque verbi circa à le due forme. Le forme in -ere sono arcaiche ed arcaicizzanti ; basta a prOvarl0 la loro frequenza in Frontone, ed anche la statistica fatta dal Neue (II, 389); sono frequentissime in Catone (cfr. Cortese op. cit. p. 182, aggiungendo ai numerosi es. ivi citati « emptitavere » ; « redemptitavere » (69, 7) ; « succidiavere » (fr. 39); ed ere : erunt :: 24 : 10). Ma allato all'arcaismo ed alla imitazione Catoniana possiamo qui scorgere um influsso del discorso famigliare ; cfr. l'uso che ne fa Cicerone (Leg. agr. I, 4, 12; Pis. 40, 96; Leg. 1, 2, 6; Fam. 9, 21, 3; 10, 19, 2): e quel ch' ei dice in Orat. 47, 15 « Nec vero reprehenderim - scripsere alii rem -; et - scripserunt esse verius sentio ; sed consuetudini auribus indulgenti libenter obsequor. » L' uso poi divemme tradizione mella prosa storica. Livio usû tali

(1) Si eccettuino fra le iscrizloni una in versi, britannica, Orelli 5863 « ex quis numeribus », ed un'altra in versi, spagnuola, C. I. L. 2, 2660 « legio quis est septima » ; e in Plauto, Mostell. 1040.

forme anche quando si confondevano coll'infinito ; cosi Velleio e Tacito. Desinenza arcaica è pure-re della 2* pers. sgl. passiva: in C. 52, 4 « persequare ». Cfr. Quintil. 1, 5, 42 « Apud veteres pro male mereris, male merere ». Forme di coniugazione. — Si notamo le forme di pf. « neglégi », « intellégi »; la 1* è supposta dal « neglegeris » di C. 51, 24 e dal « neglegisset » di G. 40, 1: la 2* è in G. 6, 2 e H. I, 55, 23. Sallustio usa pure le forme regolari « intellexi »..... ed è difficile il dire s'egli abbia fatto qui vero arcaismo, o soltanto usato una forma rara. Awvene um solo esempio; è il « neglegerit » del fr. 22 di Licinio Macro. « Solui » forma attiva di pf. supposta da H. II, 102 « Neque subsidiis, uti soluerat, compositis ». E arcaismo proprio di Ennio, Celio (fr. 43) e di Catome (I. 89, 34). Cfr. Varrone (l. l. IX, 61). « Sequitur ut contra quoniam est soleo, oporteat dici « soluit » ut Cato et Ennius scribit non ut dicit vulgus, « solitus sum », debère dici ». Si potrebbe pure credere um volgarismo, su analogia di « gavisi », « ausi » forme popolari da « gaudere », « audere ». Forme partecipiali notevoli sono: « nequiens » H. III, 98, C. ; « nequeuntes » H. III, 40. — « luxus » (= luxatus) H. V, 6 « luxo pede » (cfr. Catone K 160). — « agmòturus » (= agniturus) H. II, 61 « Inermos viros quemquam agnoturum ». — « arguiturus » H. II, 71 « falsum filium arguituri » unico es. noto di tutta la latinità. Ed i participi futuri in-mdus della 3^ e4* coniugazione preceduti dalla vocale u; possiamo dirlo um arcaismo più quantitativo però che qualitativo. Tali in Cat. 16, 4; H. I, 77, 3 e 6 « opprimundus »; C. 18, 3 e 39, 2 e H. I, 55, 6 « repetundus »; C. 50, 4 « referundus »; G. 18, 5 « emundus » ; 26, 2 « cogundus » ; 32, 1 « dicundus » (e 34, 1); 35, 3 « gerundus » (e 54, 5) ; 93 1 « legundus » ; H. I. 77, 8 « subvortundus. » — Ricorre pure la forma in -endus; ma solo in casi ov'è per avventura dovuta a dissimilazione : G. 19, 1 « minuendus » ; 50, 6 « persequendus » ; 106, 6 « relinquendus » ; H. I, 77, 3 « metuendus » ; H. III, 48, 6 « fruendus » ; H. III, 48, 16 « exequendus ». — Nel lat. arcaico viveano ambedue le forme ; mel

« S. C. de Bacchanalibus » (£) troviamo « exdeicendum », « fa

ciendum »....; nella « lex agraria », « deducendae » e accant0 a « vendumdeis ». Ma la forma in -undus, divenne memo frequente e fu poi considerata come arcaica, e mamtenuta solo in formule giuridiche. Cicerone l' usô coi verbi in -bo, -mo, -co, -go, -t0, -do, -ro, -i0. Noteremo infine una forma infinitivale « sallere » della 8* coniugazione per « salire » (= condir con sale : Catone) della 4*. Pare un

« IndietroContinua »