Immagini della pagina
PDF

tiliano (1, 6, 40) « ab ultimis et iam oblitteratis temporibus repetita, qualia sunt... prosapia » e (VIII, 3, 26) « prolem dic, en diversum ei prosapiam insulsum. » Qui sulla bocca di Mario, uomo plebeo, assume tomo di pungente ironia. λ) Sostantivi derivati da aggettiwi : — I0. in -ia : — Angustia: H. IV, 26 « Medium spatium... per angustiam scissum » : l'uso classico è « angustiae ». Pacundia : C. 53, 3; G. 30, 4; 63, 3 ; 85, 26; 102, 4; H. II, 47, 4 e IV, 54. Questa parola, e meppure l'aggett. « facundus », non si trova in Cicer. nè in Cesare, quantumque occasioni di adoperarla non mancaromo loro. Sallustio come si vede dai casi speciali e dagli epiteti com cui la caratteriZZa (clara, pollens, abunda, callida, graeca, canima) la usa a significare facilità e abilità di parola, specialmente in trattative diplomatiche. Insidia : H. II, 29 « Triplices insidiae...; prima... » ; la parola classica è « insidiae » pl. che Sallustio usa del resto sempre altrove. Munificentia : C. 54, 2 « Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur » : G. 7, 7 « Munificentia animi » ; 103, 5; 110, 5. È parola imusata da Cicer. e da Ces. Opulentia : C. 6, 3 « Invidia ex opulentia orta » ; 52, 9 « 0pulentia meclegentiam tolerabat » ; 52, 22 « habemus publice egestatem, privatim Opulentiam » ; H. II, 47, 14 « pacis opulentiam quaeritis »; pure ignota a Cic. ed a Ces. Peritia : G. 46, 8 « peritia locorum » ; H. I, 187 « quibus peritia... est »: meologismo. Properantia: G. 36, 3 « ex tanta properantia tam facile tractum bellum. » E forma rara che qui dà un vigore speciale all'espressione. Altri es. non se n' à che in Tacito (Am. XII, 20 « periculum ex properantia »). Vecordia : C. 15, 5 « im facie voltuque vecordia imerat » ; G. 5, 2 ; 72 , 2 ; 94, 4 ; 99, 3. Parola d' uso quasi esclusivamente poetico e Taciteo. II°. in -tas (1) Gnaritas: H. III, 84 « fiducia gnaritatis locorum »: lo ritrowiamo in Ammiano 16, 2 « iuvante locorum gnaritate. » Infecunditas : H. III, 46 « Infecunditate bienni proxumi grave pretium fructibus » ; (= carestia : cfr. Tac. A. IV, 6). Laacitas : H. IV, 76 « Inclinatos laxitate loci. » Cfr. Cic. de off. I, 39, 139.

(1) Questo elemento formatore varia; è-tas se la radice del primitivo finisce in I, r; è stas, -ietas se la base finisce in -stus, -ius. In tutti gli altri casi è -itas,

[ocr errors]

Quest' uso di sOstantivi im -tas, se mon è per tntti i singoli casi um arcaismo di fatto, può ben dirsi um arcaismo di tendenza. Ne troviamo es., alcumi veramente strami in Laber., Varr., Cat., Pac., Acc., Sis., Cel. Antip., Apul, III°. im -as — Satias (= satietas): H. II, 95 « Frumenti ex inopia gravi satias facta ». Sovente l' adoperano Livio (25, 23, 16; 27, 49, 8 ; 30, 3, 4) e Tacito (Am. III, 30 ; 54; VI, 38; XVI, 16). E arcaismo dovuto alla lettura di ammalisti antichi. Ne troviamo es. in Plauto (Pseud. 322); in Ter. (Eun. 972; Hec. 594); in Lucil. (29, 68); in Sil. (IV, 110). IV°. in -tudo — Claritudo: G. 2, 4; 7, 4: da Catone (I. 15, 1; 19, 17) e da Sisenna (fr. 49). Si ritrowa in Velleio, Gellio : l'à imitato Tacito (H. I, 85; II, 178; 83; e 30 volte negli Annali). Il Goelzer me cita um es. di S. Gerolamo (Vir. ill. « Ad tantam claritudinem venit »). INecessitudo: C. 17, 2 « Quibus maxuma necessitudo inerat » ; 17, 5 ; 21, 3 « omnibus mecessitudinibus circumventus » ; 33, 5; 58, 11, 19 ; G. 19, 8; 48, 1 « coactus rerum necessitudine » ; 80, 6 ; 102, 5. Cfr. Tacito Am. I, 9 « necessitudine reipublicae » ed altri 5 luoghi solo degli Ammali. Si à in Sempr. Asell. (fr. 5) e Sis. (fr. 98). Sallustio predilige queste forme in -tudo, comuni mel periodo arcaico, rare mel classico, e rivissute mel linguaggio Frontoniamo. Ed è cosi forte questa sua predilezione ch'ei trascura la differenza di significato tra « necessitudo » (amicizia, relaziomi e vincoli di famiglia) e « necessitas » (necessità) differenza forse ai suoi témpi non bem fissa amcora, e preferisce la prima forma come più piema. Altri esempi motevoli mel periodo arcaico sono : « pinguitudo » (Catone I. 11, 2); « sanctitudo » (Claud. fr. 2) ; « crebritudo » (Sis. fr. 122); « duritudo » (Cat. I. 48, 16). Wo. in -edo : Torpedo : H. I, 77, 19 « Si tanta torpedo animos obrepsit » ; III, 48, 20 « cuius torpedimis erat decipi » ; H. III, 48, 26 « Occupavit nescio quae vos torpedo. » Cfr. Tac. H. III, 63 « tanta torpedo invaserat animum » ; è arcaismo, da Catone (I. 83, 7). Cupido: C. 3, 5 « Homoris cupido » ; 7; 10; 13 (bis); G. 1 ; 6 ; 19; 20; 25; 37; 42; 63; 64 (bis); 84 ; 93 ; H. I, 77, 7; 11 ; IV, 69, 5; I. 103. Sallustio usa pure « cupiditas » (C. 2, 1 ; 5, 2; 21, 4) : cioè « cupiditas » : « cupido » : : 3: 21. Nè in Ces., nè in Cicer. trovasi « cupido » ; i contemporamei prediligono « cupiditas ». Tacito imita Sallustio e « cupiditas » mon appare uma sola volta negli ammali. Livio 1° à 1, 23, 7 e spesso altrove. E imitazione Catomiama : Cat. I. 47, 14 « aliud est... amor, longe aliud cupido. » Di aggettivi e participi sostantìvatì mi toccherà disc^rrere in um capitolo speciale della Sintassi: qui ne dirò alcuni soltanto, 1'uso dei quali riguarda più il lessico che la sintassi: tali creditum C. 25, 4« Fidem prodiderat, creditum abiuraverat. » E termine giuridico; l'uso classico vuole « pecunia credita » : — cupitum H. IV, 47 « Colere plurumum (plebem) ut mox cupitis ministram haberet, decreverat ». Tac. Am. IV, 3: — requisitum, H. i, 3 « Profectus ad requisita naturae » : cfr. Quintil. VIII, 6, 59 ; e Amm. 23, 6, e l' uso moderno. Tra i sostantivi composti è motevole « Benefactum » C. 8, 5 « Sua ab aliis benefacta laudari... malebat » ; G. 85, 5 « Mea benefacta reipublicae procedunt » ; H. I, 77, 4; ib. 6 « Gentis Aemiliae benefacta. » È imitazione catomiama: infatti Catone à « benefacta » in I. 19, 14; 38, 11; 37, 3; 45, 6; 69, 7 e « malefacta » 69, 7 : cosi pure lo si à in Ennio (pr. Cic. de Off. II, 61, 18) e sovente in Plauto. b) Significato. — Acceptio: in G. 29, 4 « Cuius rei species erat acceptio frumenti ». In latino il significato comune di questa parola era un significato giuridico, e mel Cod. Teodosiano è frequente la frase « acceptio personarum »; si usava p0i in filosofia c0me traduzione del Greco δτέληφές, λήμμα. Ma nel senso etimologico di « accettazione, ricevimento » è raro: lo si à una volta sola in Cicerone: Top. 8 « neque deditionem, neque donationem sine acceptione intelligi pOsse »: ed in S. Gerolamo, (in Mich. I. ad 3, 9 sgg.) « sine munerum acceptione non iudicant ». Aevum: G. 1, 1 « Natura imbecilla atque aevi brevis » ; H. I. 5 « longissumo aevo »: è parola pOetica e solenme; non differisce da « aetas » che per colorito di espressione. Ambedue significano « età » sia di um individuo (vita), sia di una generaziome (secolo). Ambitio : C. 3, 4 « Aetas ambitione conrupta »; 4, 2; 10, 5; 11, 1; 52, 22 e 26; G. 63, 6; 96, 3. A il significato generale di ricerca di Onori e del favor p0p0lare per giumgere alla meta. Quest' ultimo significat0 si specifica in G. 45, 1 « Inter ambitionem saevitiamque moderatum »: G. 86, 3 « Id factum per ambitionem consulis memorabant » : G. 100, 5; dove « ambitio » vale « cattivarsi 1' affezione dei Soldati con indulgenza e perdono » ; in H. II, 98, 5 « Ex ambitione mea » (= desiderio). Antiquitas: H. I, 19 « Tantum antiquitatis curaeque pro italica gente maioribus fuit »: mom à qui il solito senso di « tempo antico »; ma è uito Com « cura » quasi im endiadi ed à um significato molto affime a « cura » stesso, (= Zelo, amore); quello stess0 significato che à l'aggett. « amtiquus » negli es. Virgiliani: G. II, 209 « antiquas domos »; Em. II, 635; ed in Cic. Att. 10, 8 « Navalis apparatus ei semper antiquissima cura fuit » (= ebbe sempre il più gramde interesse); e « non habui quicquam antiquius nostra amicitia ».

Artes: C. 2, 9 « Praeclari facinoris aut artis bonae famam quaerit » ; 10, 4; 11, 2; G. 1, 3; 4, 7; 28, 5; 41, 2; 6:3, 3; 85, 9. E anche solo G. 2, 4 « Artes animi quibus summa claritudo paratur »; H. II, 37 « vir nulla arte inferior ». — C. 3, 4 « animus insolens malarum artium »; 13, 5 « animus imbutus malis artibus »; 85, 43 « luxuria et ignavia pessumae artes »; ecc. Onde si può scorgere che la parola « artes » à in Sallustio um uso molto esteso e molto vario, che si può riassumere cosi: da um lato « artes bomae », cioè tutta l'attività gloriosa dell'uomo, sia psichica sia morale; d'altro lato « malae artes », i vizi, le tristeZZe, le cattive azioni. In generale vàle « regola di condotta » (Liv. praef. 6) (1). Asperitas: G. 29, 1 « Asperitas belli »; 67, 3 « in ea tanta asperitate »: 75, 2 « omnis asperitates supervadere »; 92, 4 « non eadem asperitate, ceterum haud secus difficile »; H. I, 68 (I)iotsch) « tantas asperitates » (2). Dal suo significato materiale il vocabolo è qui venuto ad assumere significato morale; e questo processo somasiologico è proprio di 0gni lingua, e di ogmi età: « asperitas » vale « difficoltà ». Casus : l' accezione comune del vocabolo è in mal senso, e cosi 1' usa Sallustio in C. 35, 4; 40, 2; 51, 9; G. 14, 22; 23, 2; 62, 9; 78, 1. Ma in G. 25, 9 « Casum victoriae »; 56, 4 « praeclari facimoris casum », « casus » vale « occasione favorevole », come im Tac. An. I, 13 « L. Arruntium, si casus daretur, ausurum » (= se gli se me offrisse il destro). Civitas: H. II, 5 « Tartessum, Hispaniae civitatem quam nunc Tyrii mutato nomine Gaddir habent »; H. III, 43 « Cales civitas est in Gallaecia »; H. I, 114 « Lusitamiae gravem civitatem »; H. I, 65 « Magna vis hominum convenerat agris pulsa aut civitate eiecta ». Se confrontiamo questi esempi con le definizioni che dà Cicerone di « civitas » e di « urbs », e colla differenza che Cicerone e Nonio stabiliscono tra i due vocaboli, vediamo che Sallustio usa « civitas » per « urbs ». « Urbs » infatti significa la città, come in opposizione

(1) Il Nitzchner (in « De locis Sallustianis qui apud scriptores et veteres grammaticos leguntur » Annower, pag. 43, 44) fa un' osservazione ingegnosa ed esatta, confermata dalla disposizione dei migliori codici: egli nota che S. usa « bonae artes » quando precede immediatamente l'idea contraria cui si opporrebbe così risolutamente il « bonae » iniziale (contrasto); ed usa « artes bonae » quando riassume una precedente enumerazione di virtù.

(2) Passo controverso : i codd. dànno « tantas spiras » difeso da L. Müller; il Maurenbrecher (I, 108) à congetturato « tam altas ripas »: altri in altri modi. a domicili più insignificanti, e « civitas » lo stato come compless0 dei cittadimi, e la personificazione dei loro diritti, la « cittadinanza » (1). Tale scambio tra i due vocaboli è una negligenza, um abuso, frequente in Petronio (8 « errare per totam civitatem »); 141 « civitatem per totam circum ducebatur »); in Quintil.; in Svet. Si à in Emmio 291 trag. R. « civitatem video Argivum incendere »; Cicer. Epist. 9, 9, 3 « Athenas vel in quamvis quietam civitatem »; Vitruv. 32, 1 « civitatis amplissimae moenia »; 39, 14 « in Hispamia civitas Maxilua »; 194, 24 « Cilicia civitas est Tarsos »; 200, 27; 203, 2 « Zama civitas est Afrorum cuius moenia... ». In Tacito la confusione è maggiore; maggiore amche im Ammiam0; ed arrivando alle lingue neolatine la voce « civitas » sola soprayvive soffocando « urbs ». È dumque questo um volgarismo in Sallustio. Conscientia : C. 15, 4 « Conscientia mentem excitam vastabat »; G. 35, 4 « alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat »; 32, 5; 85, 26 « modestiam in conscientiam ducere ». A cattivo senso ed equivale a « mala conscientia » di G. 62, 8; ed a « conscius amimus » di C. 14, 3 e di G. 40, 2. Consultor: G. 64, 5 « Cupidine atque ira pessumis consultoribus »; 85, 47 « Consultor et socius periculis adero »; G. 103, 7 « Fautor consultorque sibi »; H. I, 77, 1; H. III, 48, 15 « Jovem consultorem exspectatis »; H. I, 74. Quest' uso di « consultor » in senso attivo (= qui consilia dare solet), uso imitato da Tacito (Am. VI, 10) è da considerarsi come um arcaismo. Si trova in Varrone R. R. III, 2, 1 « Malum consilium consultori esse pessumum »; Gell. IV, 5, 5. Cultus : C. 18, 8 « Lubido stupri, ganeae, ceterique cultus ». È questo uso affatto eccezionale di « cultus » nel senso pregnante di

(1) Le testimonianze Ciceroniane in proposito sono: Cic. de Rep. VI, 9, 13 « Concilia coetusque hominum iure sociati quae « civitates » appellantur » : — pro P. Sextio 42,91 « Tum conventicula hominum quae postea « civitates » nominatae sunt, tum domicilia coniuncta, quas « urbes » dicimus »: — Acad. prior II, 45, 138 « Aristoteles aut Xenocrates, quos Antiochus sequi volebat, non dubitavissent quin et praetor ille esset et Roma urbs et eam civitas incoleret » : — De Rep. I, 26, 4M « Hi coetus igitur hac, de qua exposui, causa instituti sedem primum certo loco domiciliorum causa constituerunt, quam cum locis manuque saepsissent, eiusmodi coniunctionem tectorum oppidum vel urbem appellaverunt delubris distinctam spatiisque communibus. Omnis ergo populus qui est talis coetus multitudinis, omnis civitas quae est constitutio populi » ; e Nonio 429, M « inter « urbem » et « civitatem » hoc interest; urbs est aedificia, civitas incolae. »

« IndietroContinua »