res humanae haberent, neque aliud alio ferri neque mutari 4 ac misceri omnia cerneres. Nam inperium facile eis artibus 5 retinetur, quibus initio partum est: verum ubi pro labore desidia, pro continentia et aequitate lubido atque superbia 6 invasere, fortuna simul cum moribus inmutatur. Ita 5 inperium semper ad optumum quemque a minus bono transfertur.

F

7 Quae homines arant navigant aedificant, virtuti omnia
8 parent.
Set multi mortales dediti ventri atque somno, in-
docti incultique vitam sicuti peregrinantes transiere, quibus 10
profecto contra naturam corpus voluptati, anima oneri fuit.
Eorum ego vitam mortemque iuxta aestumo, quoniam de
9 utraque siletur. Verum enimvero is demum mihi vivere
atque frui anima videtur, qui aliquo negotio intentus prae-
clari facinoris aut artis bonae famam quaerit. Set in magna 15
copia rerum aliud alii natura iter ostendit.

3

Pulcrum est bene facere rei publicae, etiam bene dicere haut absurdum est: vel pace vel bello clarum fieri licet: et qui fecere et qui facta aliorum scripsere multi lau2 dantur. Ac mihi quidem, tametsi hautquaquam par gloria 20 sequitur scriptorem et actorem rerum, tamen in primis arduum videtur res gestas scribere: primum quod facta dictis exaequanda sunt, dehinc quia plerique quae delicta reprehenderis malivolentia et invidia dicta putant, ubi de magna virtute atque gloria bonorum memores, quae sibi 25 quisque facilia factu putat aequo animo accipit, supra ea veluti ficta pro falsis ducit.

30

3 Set ego adulescentulus initio sicuti plerique studio ad
rem publicam latus sum, ibique mihi multa advorsa fuere.
Nam pro pudore, pro abstinentia, pro virtute audacia, lar-
4 gitio, avaritia vigebant. Quae tametsi animus aspernabatur,
insolens malarum artium, tamen inter tanta vitia inbecilla
5 àetas ambitione conrupta tenebatur: ac me, cum ab reli-
cuorum malis moribus dissentirem, nihilo minus honoris
cupido eadem eademque quae ceteros fama atque invidia ve- 35
4 xabat. Igitur ubi animus ex multis miseriis atque periculis
requievit et mihi relicuam aetatem a re publica procul ha-
bendam decrevi, non fuit consilium socordia atque desidia

bonum otium conterere, neque vero agrum colendo aut venando, servilibus officiis, intentum aetatem agere, set a quo 2 incepto studioque me ambitio mala detinuerat, eodem regressus statui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque 5 memoria digna videbantur, perscribere, eo magis, quod mihi a spe, metu, partibus rei publicae animus liber erat.

Igitur de Catilinae coniuratione, quam verissume po- 3 tero, paucis absolvam: nam id facinus in primis ego me- 4 morabile existumo sceleris atque periculi novitate. De cuius 5 10 hominis moribus pauca prius explananda sunt quam initium narrandi faciam.

Lucius Catilina nobili genere natus fuit, magna vi et 5 animi et corporis, set ingenio malo pravoque. Huic ab adu- 2 lescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia civilis 15 grata fuere, ibique iuventutem suam exercuit. Corpus pa- 3 tiens inediae, algoris, vigiliae supra quam cuiquam credibile est. Animus audax, subdolus, varius, cuius rei lubet simula- 4 tor ac dissimulator: alieni adpetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus: satis eloquentiae, sapientiae parum: vastus 20 animus inmoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post dominationem Luci Sullae lubido maxuma inva- 6 serat rei publicae capiundae, neque id quibus modis adsequeretur dum sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia 7 25 rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque eis artibus auxerat, quas supra memoravi. Incitabant praeterea 8 conrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant.

Res ipsa hortari videtur, quoniam de moribus civitatis 9 30 tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta maiorum domi militiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque reliquerint, ut paulatim inmutata ex pulcherruma atque optuma pessuma ac flagitiosissuma facta sit, disserere.

35 Urbem Romam, sicuti ego accepi, condidere atque 7 habuere initio Troiani, qui Aenea duce profugi sedibus incertis vagabantur, cumque eis Aborigines, genus hominum agreste, sine legibus, sine inperio, liberum atque solutum.

2 Hi postquam in una moenia convenere, dispari genere, dis-
simili lingua, alii alio more viventes, incredibile memoratu
3 est quam facile coaluerint. Set postquam res eorum, civi-
bus moribus agris aucta, satis prospera satisque pollens vide-
batur, sicuti pleraque mortalium habentur, invidia ex opu- 5
4 lentia orta est. Igitur reges populique finitumi bello temp-
tare, pauci ex amicis auxilio esse: nam ceteri metu perculsi
5 a periculis aberant. At Romani domi militiaeque intenti festi-
nare, parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, liber-
tatem patriam parentisque armis tegere. Post, ubi pericula 10
virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant,
magisque dandis quam accipiundis benificiis amicitias pa-
rabant.

6 Inperium legitumum, nomen inperi regium habebant:
delecti, quibus corpus annis infirmum, ingenium sapientia 15
validum erat, rei publicae consultabant: ei vel aetate vel
7 curae similitudine patres adpellabantur. Post, ubi regium
inperium, quod initio conservandae libertatis atque augendae
rei publicae fuerat, in superbiam dominationemque se con-`
vortit, inmutato more annua inperia binosque inperatores 20
sibi fecere: eo modo minume posse putabant per licentiam
7 insolescere animum humanum. Set ea tempestate coepere

se quisque magis extollere magisque ingenium in promptu
2 habere. Nam regibus boni quam mali suspectiores sunt,
3 semperque eis aliena virtus formidulosa est. Set civitas in- 25
credibile memoratu est adepta libertate quantum brevi cre-
4 verit: tanta cupido gloriae incesserat. Iam primum iuventus,
simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usu mili-
tiam discebat, magisque in decoris armis et militaribus equis
5 quam in scortis atque conviviis lubidinem habebant. Igitur 30
talibus viris non labor insolitus, non locus ullus asper aut
arduus erat, non armatus hostis formidulosus: virtus omnia
6 domuerat. Set gloriae maxumum certamen inter ipsos erat:
se quisque hostem ferire, murum adscendere, conspici dum
tale facinus faceret, properabat: eas divitias, eam bonam fa- 35
mam magnamque nobilitatem putabant: laudis avidi, pe-
cuniae liberales erant: gloriam ingentem, divitias honestas
7 volebant. Memorare possem quibus in locis maxumas ho-

stium copias populus Romanus parva manu fuderit, quas urbis natura munitas pugnando ceperit, ni ea res longius nos ab incepto traheret.

Set profecto fortuna in omni re dominatur: ea res 8 5 cunctas ex lubidine magis quam ex vero celebrat obscuratque. Atheniensium res gestae, sicut ego aestumo, satis am-2 plae magnificaeque fuere, verum aliquanto minores tamen quam fama feruntur. Set quia provenere ibi scriptorum 3 magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium facta 10 pro maxumis celebrantur. Ita eorum, qui fecere, virtus 4 tanta habetur, quantum eam verbis potuere extollere praeclara ingenia. At populo Romano numquam ea copia fuit, 5 quia prudentissumus quisque maxume negotiosus erat, ingenium nemo sine corpore exercebat, optumus quisque fa15 cere quam dicere, sua ab aliis bene facta laudari quam ipse aliorum narrare malebat.

Igitur domi militiaeque boni mores colebantur: con- 9 cordia maxuma, minuma avaritia erat: ius bonumque apud eos non legibus magis quam natura valebat. Iurgia discor- 2 20 dias simultates cum hostibus exercebant, cives cum civibus de virtute certabant: in subpliciis deorum magnifici, domi parci, in amicos fideles erant. Duabus his artibus, audacia 3 in bello, ubi pax evenerat aequitate, seque remque publicam curabant. Quarum rerum ego maxuma documenta haec ha- 4 25 beo, quod in bello saepius vindicatum est in eos, qui contra inperium in hostem pugnaverant, quique tardius revocati proelio excesserant, quam qui signa relinquere aut pulsi loco cedere ausi erant, in pace vero, quod benificiis magis 5 quam metu inperium agitabant et accepta iniuria ignoscere 30 quam persequi malebant.

Set ubi labore atque iustitia res publica crevit, reges 10 magni bello domiti, nationes ferae et populi ingentes vi subacti, Carthago, aemula inperi Romani, ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant: saevire fortuna ac miscere 35 omnia coepit. Qui labores pericula, dubias atque asperas 2 res facile toleraverant, eis otium divitiae, optanda alias, oneri miseriaeque fuere. Igitur primo pecuniae, deinde inperi 3 cupido crevit ea quasi materies omnium malorum fuere.